احکام جنایز

غسل دادن میت

۲۸- وقتی کسی وفات یافت، باید جمعی از مردم برای غسل دادن وی ‌مبادرت ورزند. شرح این مورد در مبحث شماره ۱٧ گذشت. اما وجوب غسل دادن میت، در احادیث متعددی آمده است:

۱- رسول الله جدرباره کسی که در حالت احرام از بالای شتر افتاد و فوت کرد، فرمود: «اغسلوه بماء و سدر» (او را با آب و سدر غسل دهید). [٩۵]

۲- همچنین رسول الله جدرباره دخترش؛ زینب؛ فرمود:

«اغْسِلْنَهَا ثَلاَثًا أَوْ خَمْسًا أَوْ سَبعاً أَوْ أَكْثَرَ مِنْ ذَلِكَ». [٩۶]

(سه بار، پنج بار، هفت بار یا بیشتر از آن، او را غسل دهید).

۲٩- در غسل دادن میت، نکات زیر رعایت شود:

الف- حداقل سه بار و در صورت نیاز بیشتر غسل داده شود.

ب- تعداد غسل‌ها فرد باشد نه زوج.

ج- برای نظافت بیشتر با سدر، صابون و امثال آن، غسل داده شود.

ح- با آخرین آب غسلش، مقداری مواد خوشبو مخلوط گردد و بهتر است که از کافور استفاده شود.

خ- گیسوهای زن را باز کنند و خوب شستشو دهند.

د- موهای میت را (چه زن باشد و چه مرد) شانه بزنند.

ذ- موهای زن را به سه قسمت تقسیم کنند و پشت سرش آویزان کنند.

ر- غسل را از سمت راست و از اعضای وضوی میت شروع کنند.

ز- میت مرد را مردان، و میت زن را زنان، غسل دهند. مگر در موارد استثنایی که شرح آن خواهد آمد. دلیل موارد فوق. حدیث ام عطیه است که می‌گوید: مشغول غسل دادن دختر رسول الله جبودیم که آن‌حضرت جآمد و فرمود: او را سه بار یا پنج بار یا هفت بار غسل دهید و اگر صلاح دانستید، بیش از این غسل دهید. ام عطیه می‌گوید: پرسیدم که تعداد غسل‌ها فرد باشد؟ فرمود: بلی. و افزود که آخرین بار، او را با کافور و امثال آن غسل دهید و هرگاه از غسل دادن فارغ شدید، مرا با خبر سازید. ام اعطیه می‌گوید: ما چنین کردیم. آنگاه رسول الله جازارش را به سوی ما انداخت و فرمود: بدنش را با این پارچه بپوشانید. اعطیه می‌گوید: موهای زینب را به سه قسمت تقسیم کردیم. در روایتی دیگر آمده است که‌: گیسوهایش را باز کردیم. سپس او را غسل دادیم و موهایش را به سه قسمت تقسیم کردیم. دو گیسویش را پشت سر قرار دادیم و دیگری را روی پیشانی‌اش انداختیم. ام عطیه می‌گوید: رسول الله جفرمود غسل را از سمت راست و از اعضای وضو شروع کنید. [٩٧]

س- پس از درآوردن لباس‌های میت، پارچه‌ای روی آن قرار دهند و غسل دهنده نیز با پارچه یا دستکش، او را غسل دهد. زیرا در زمان رسول الله جچنین می‌کردند. عایشه می‌گوید: وقتی می‌خواستند رسول الله جرا غسل دهند، بخدا سوگند، نمی‌دانستیم لباس‌های رسول خدا را مانند سایر اموات درآوریم یا نه؟ پس از این اختلاف، خداوند آن‌ها را بخواب انداخت طوری که چانه‌های همه روی سینه‌هایشان افتاده بود. سپس هاتفی آواز داد که رسول اکرم را با لباس‌هایش غسل دهید. آنگاه مردم برخاستند و رسول الله جرا که پیراهن بر تن داشت غسل دادند و روی همان پیراهن آب ریختند و با آن، بدنش را شستشو می‌دادند. عایشه گفت: اگر قبل از این می‌دانستم نمی‌گذاشتم که جز همسرانش، کسی دیگر او را غسل دهد. [٩۸]

ش- البته شخصی که در احرام بمیرد نباید او را مواد خوشبو زد. زیرا رسول الله جدر حدیثی که شرح آن گذشت، فرمود:

«لا تُحَنِّطُوهُ وَلاَ تُطَيَّبُوهُ رَأْسَهُ فَإِنَّهُ يُبْعَثُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ مُلَبِّيًا».

یعنی در غسل و کفن شخص محرم، از مواد خوشبو استفاده نکنید. زیرا او روز قیامت لبیک گویان حشر خواهد شد.

ص- زن و شوهر می‌توانند یکدیگر را غسل دهند و هیچگونه مانعی وجود ندارد. زیرا اصل بر جواز است و علاوه بر آن، دو حدیث در تایید آن آمده است:

۱- «لَوْ كُنْتُ اسْتَقْبَلْتُ مِنْ أَمْرِي مَا اسْتَدْبَرْتُ مَا غَسَّلَ النَّبِيَّ ج غَيْرُ نِسَائِهِ». [٩٩]

عائشه گفت: آنچه را که هم اکنون برایم روشن است اگر قبل از این می‌دانستم، رسول خدا را جز همسرانش، کسی دیگر غسل نمی‌داد.

۲- «رَجَعَ إِلَيَّ النَّبِيُّ ج مِنْ جَنَازَةٍ مِنْ الْبَقِيعِ وَأَنَا أَجِدُ صُدَاعًا وَأَنَا أَقُولُ وَا رَأْسَاهُ قَالَ بَلْ أَنَا يَا عَائِشَةُ وَا رَأْسَاهُ قَالَ وَمَا ضَرَّكِ لَوْ مُتِّ قَبْلِي فَغَسَّلْتُكِ وَكَفَّنْتُكِ وَصَلَّيْتُ عَلَيْكِ وَدَفَنْتُكِ». [۱۰۰]

ترجمه: عایشه می‌گوید: رسول الله جپس از اقامه نماز جنازه در بقیع، نزد من آمد. من سر درد شدیدی داشتم و فریاد می‌زدم. وای سرم! رسول الله جفرمود: من نیز سر درد دارم و افزود: به تو چه ضرری می‌رسد، اگر قبل از من بمیری، من تو را غسل می‌دهم، کفن می‌کنم و بر تو نماز می‌خوانم و دفنت می‌کنم.

ض- میت را کسی غسل دهد که احکام آن را بهتر می‌داند، بویژه اگر از نزدیکان و خویشاوندان او باشد. زیرا غسل دهندگان رسول الله جچنین بودند. چنان‌که علیسمی‌گوید: من رسول الله جرا غسل دادم و به دقت مواظب بودم، آنچه که از سایر اموات دیده می‌شد، از وی مشاهده نگردید. رسول الله جدر حال حیات و همچنین پس از مرگ پاکیزه بودند. [۱۰۱]

۳۰- غسل دادن میت، اجر فراوان دارد، البته با دو شرط:

اول: غسل دهنده اگر چیز ناگواری از میت مشاهده کند، آن را کتمان نماید. رسول اللهجمی‌فرماید:

هر کس مرده‌ای را غسل دهد و اگر چیز ناگواری مشاهده کرد پنهان نماید، خداوند گناهان او را چهل بار می‌بخشد و هر کس برای او قبری بکند خداوند او را خانه‌ای در بهشت می‌دهد و هر کس کفن بپوشاند خداوند او را از لباس‌های ابریشمی بهشت می‌پوشاند.

(روایت حاکم و بیهقی و حدیث مطابق با شرایط مسلم، صحیح است).

دوم: هدف غسل دهنده خشنودی خداوند باشد و خواستار مزد و منتظر سپاس و تشکر از مردم نباشد. زیرا خداوند، عباداتی را می‌پذیرد که بر مبنای اخلاص و صرفاً به منظور خشنودی او انجام بگیرد. روایات زیادی در این باره وجود دارد که ما به ذکر شش مورد از آن‌ها اکتفا می‌کنیم:

۱- خداوند می‌فرماید:

﴿قُلۡ إِنَّمَآ أَنَا۠ بَشَرٞ مِّثۡلُكُمۡ يُوحَىٰٓ إِلَيَّ أَنَّمَآ إِلَٰهُكُمۡ إِلَٰهٞ وَٰحِدٞۖ فَمَن كَانَ يَرۡجُواْ لِقَآءَ رَبِّهِۦ فَلۡيَعۡمَلۡ عَمَلٗا صَٰلِحٗا وَلَا يُشۡرِكۡ بِعِبَادَةِ رَبِّهِۦٓ أَحَدَۢا ١١٠﴾[الكهف: ۱۱۰].

ترجمه: ‌ای پیامبر ج بگو: من مانند شما انسانی هستم که خداوند بر من وحی نموده که خدای شما یکی است. پس هر کس می‌خواهد پروردگارش را ملاقات کند، باید عمل نیک انجام دهد و کسی را با پروردگارش شریک نگرداند.

۲- و همچنین می‌فرماید:

﴿وَمَآ أُمِرُوٓاْ إِلَّا لِيَعۡبُدُواْ ٱللَّهَ مُخۡلِصِينَ لَهُ ٱلدِّينَ﴾[البينة: ۵].

(آنان امر نشدند، مگر اینکه با اخلاص خدا را اطاعت کنند).

۳- رسول الله جمی‌فرماید:

«إِنَّمَا الأَعْمَالُ بِالنِّيَّاتِ وَإِنَّمَا لِكُلِّ امْرِئٍ مَا نَوَى فَمَنْ كَانَتْ هِجْرَتُهُ إِلَى دُنْيَا يُصِيبُهَا أَوْ إِلَى امْرَأَةٍ يَنْكِحُهَا فَهِجْرَتُهُ إِلَى مَا هَاجَرَ إِلَيْهِ». [۱۰۲]

ترجمه: پذیرش اعمال انسان به نیت‌ها بستگی دارد، پس انسان آنچه را که نیت می‌کند، می‌برد. هر کس نیت هجرتش برای خدا و رسول باشد، آن عمل برای خدا و رسول قرار می‌گیرد، و هر کس برای دنیا یا بدست آوردن زنی هجرت کند، هجرتش در همان جهت قرار خواهد گرفت.

۴- رسول الله جمی‌فرماید:

«بَشِّرْ هَذِهِ الأُمَّةَ بِالسَّنَاءِ وَالرِّفْعَةِ وَالدِّينِ وَالنَّصْرِ وَالتَّمْكِينِ فِي الأَرْضِ وَهُوَ يَشُكُّ فِي السَّادِسَةِ قَالَ فَمَنْ عَمِلَ مِنْهُمْ عَمَلَ الآخِرَةِ لِلدُّنْيَا لَمْ يَكُنْ لَهُ فِي الآخِرَةِ نَصِيبٌ». [۱۰۳]

ترجمه: این امت را به روشنی و قدرت در شهرها و فتح و سربلندی در دین بشارت بده. و هر کس از آنان که کار آخرت را برای دست یابی به دنیا انجام دهد، در آخرت نصیبی نخواهد داشت.

۵- «عَنْ أَبِي أُمَامَةَ قَالَ: جَاءَ رَجُلٌ إِلَى النَّبِيِّ ج فَقَالَ أَرَأَيْتَ رَجُلاً غَزَا يَلْتَمِسُ الأَجْرَ وَالذِّكْرَ مَالَهُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ ج لاَ شَيْءَ لَهُ فَأَعَادَهَا ثَلاَثَ مَرَّاتٍ يَقُولُ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ ج لاَ شَيْءَ لَهُ ثُمَّ قَالَ إِنَّ اللَّهَ لاَ يَقْبَلُ مِنْ الْعَمَلِ إِلاَّ مَا كَانَ لَهُ خَالِصًا وَابْتُغِيَ بِهِ وَجْهُهُ». [۱۰۴]

ترجمه: ابو امامه می‌گوید: شخصی نزد رسول الله جآمد و پرسید: کسی که هم به نیت ثواب و هم به نیت شهرت، جهاد کند. حکمش چیست؟ رسول الله جفرمود: هیچ چیز (ثواب) به او نمی‌رسد. آن شخص سه بار سوالش را تکرار کرد و رسول الله جمی‏فرمود: هیچ نصیبی ندارد. و در پایان فرمود: خداوند، عملی را که فقط برای خشنودی او نباشد، نمی‌پذیرد.

۶- رسول الله جمی‌گوید: خداوند متعال فرموده است:

«أَنَا أَغْنَى الشُّرَكَاءِ عَنْ الشِّرْكِ فَمَنْ عَمِلَ لِي عَمَلاً أَشْرَكَ فِيهِ غَيْرِي فَأَنَا مِنْهُ بَرِيءٌ وَهُوَ لِلَّذِي أَشْرَكَ». [۱۰۵]

ترجمه: من بی‌نیازترین فرد به شریک هستم. پس هر کس عملی انجام دهد که در آن، دیگران را با من شریک گرداند، من از آن عمل، بیزارم. و آن عمل برای کسی محسوب می‌شود که او را با من شریک قرار داده است.

۳۱- کسی که میت را غسل داده، مستحب است که خود نیز غسل کند.

رسول خدا جمی‌فرماید: «مَنْ غَسَّلَ الْمَيِّتَ فَلْيَغْتَسِلْ وَمَنْ حَمَلَهُ فَلْيَتَوَضَّأْ». [۱۰۶]

(هر کس میت را غسل می‌دهد، ‌غسل کند و هر کس آن را حمل می‌کند، ‌وضو بگیرد).

اگر چه ظاهراً امر فوق، دال بر وجوب غسل است. ولی بدلیل احادیث زیر می‌توان آن را واجب ندانست:

۱- «لَيْسَ عَلَيْكُمْ فِي غَسْل مَيِّتكُمْ غُسْل إِذَا غَسَلْتُمُوهُ فإِنَّ مَيِّتكُمْ َلَيْسَ نَْجُس فَحَسْبكُمْ أَنْ تَغْسِلُوا أَيْدِيكُمْ». [۱۰٧]

ترجمه: ابن عباسبمی‌گوید: در غسل میت بر شما غسل واجب نیست، زیرا میت شما نجس نیست. کافی است که دست‌ها را بشوئید.

۲- ابن عمربمی‌گوید:

«كُنّا نغسل الميت فمنا من يغتسل و منا من لم يغتسل». [۱۰۸]

(پس از غسل میت، بعضی از ما غسل می‌کردیم و بعضی غسل نمی‌کردیم).

۳۲- کسی که در میدان جنگ شهید شود، او را غسل ندهید اگر چه جنب باشد، در این خصوص، ‌چند حدیث آمده است:

۱- «عَنْ جَابِرٍس قَالَ النَّبِيُّ ج ادْفِنُوهُمْ فِي دِمَائِهِمْ يَعْنِي يَوْمَ أُحُدٍ وَلَمْ يُغَسِّلْهُمْ وَ في رِوايَة آنا شهيد علي هولاء لفوهم في دماءهم فانه ليس جريح يجرح في الله إِلَّا جَاءَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَاللَّوْنُ لَوْنُ الدَّمِ وَالرِّيحُ رِيحُ الْمِسْكِ». [۱۰٩]

ترجمه: جابرسمی‌گوید: رسول اکرم جفرمود: آنان (شهدای احد) را با خونهایشان، دفن کنید. و در روایتی دیگر آمده است که فرمود: من گواه آنان هستم. آنان را با خونهایشان بپیچانید. زیرا کسی که در راه خدا مجروح گردد، روز قیامت در حالی می‌آید که خون از زخمش جاری است. با این تفاوت که رنگش مانند رنگ خون است، ولی بویش بوی مشک است.

۲- «عَنْ أَبِي بَرْزَةَس أَنَّ النَّبِيَّ ج‌: كَانَ فِي مَغْزًى لَهُ فَأَفَاءَ اللَّهُ عَلَيْهِ فَقَالَ لأَِصْحَابِهِ هَلْ تَفْقِدُونَ مِنْ أَحَدٍ قَالُوا نَعَمْ فُلاَنًا وَفُلاَنًا وَفُلاَنًا ثُمَّ قَالَ هَلْ تَفْقِدُونَ مِنْ أَحَدٍ قَالُوا نَعَمْ فُلاَنًا وَفُلاَنًا وَفُلاَنًا ثُمَّ قَالَ هَلْ تَفْقِدُونَ مِنْ أَحَدٍ قَالُوا لاَ قَالَ لَكِنِّي أَفْقِدُ جُلَيْبِيبًا فَاطْلُبُوهُ فَطُلِبَ فِي الْقَتْلَى فَوَجَدُوهُ إِلَى جَنْبِ سَبْعَةٍ قَدْ قَتَلَهُمْ ثُمَّ قَتَلُوهُ فَأَتَى النَّبِيُّ ج فَوَقَفَ عَلَيْهِ فَقَالَ قَتَلَ سَبْعَةً ثُمَّ قَتَلُوهُ هَذَا مِنِّي وَأَنَا مِنْهُ هَذَا مِنِّي وَأَنَا مِنْهُ قَالَ فَوَضَعَهُ عَلَى سَاعِدَيْهِ لَيْسَ لَهُ إِلاَّ سَاعِدَا النَّبِيِّ ج قَالَ فَحُفِرَ لَهُ وَوُضِعَ فِي قَبْرِهِ وَلَمْ يَذْكُرْ غَسْلاً». [۱۱۰]

ابوبرزه می‌گوید: رسول الله جدر یکی از غزوات که غنیمت نیز بدست آورده بود، از یارانش پرسید: آیا کسی را از دست داده اید؟ گفتند: بلی. فلانی، فلانی و ‌فلانی را. سپس پرسید: شخص دیگری را از دست نداده اید؟ عرض کردند: خیر. آنگاه رسول خدا جفرمود: جلیبیب را نمی‌بینم، او را پیدا کنید. آنان در میان کشته شدگان به جستجو پرداختند. سرانجام جنازه‌اش را در کنار هفت جسد یافتند که آن‌ها را کشته بود. رسول الله جکنار جنازه‌اش آمد و بر بالینش ایستاد و فرمود: ‌هفت نفر را کشته است و سپس او را کشته‌اند او از من است و من از اویم. و این را دو یا سه بار تکرار نمود. راوی می‌گوید: سپس رسول خداجدست‌هایش را دراز نمود و جنازه‌اش را بر روی دست‌هایش گرفت، و او تختی جز دستان رسول خدا جنداشت و سرانجام قبرش حفر گردید و در آن، نهاده شد و راوی سخنی از غسل وی بمیان نیاورد.

۳- «عن أَنَسَ أَنَّ شُهَدَاءَ أُحُدٍ لَمْ يُغَسَّلُوا وَدُفِنُوا بِدِمَائِهِمْ وَلَمْ يُصَلَّ عَلَيْهِمْ غَيْرُ حَمزَةَ». [۱۱۱]

(شهدای احد را بدون غسل و نماز، با خون‌های شان دفن کردند. مگر حمزه که بر او نماز خوانده شد).

۴- عبدالله بن زبیر در داستان شهادت حنظله ابن ابی عامر می‌گوید: نبی اکرم جفرمود:

ترجمه: فرشتگان در حال غسل دادن رفیق شما هستند. موضوع را از همسرش پرسید. همسرش گفت: هنگامی که سر و صدای جنگ را شنید، بیرون رفت در حالی که جنب بود. رسول الله جفرمود: بدین جهت فرشتگان او را غسل دادند. [۱۱۲]

۵- «عن ابن عباسبقال: اصيب حمزه بن عبدالمطلب و حنظله بن راهب و هما جنبان، فقال رسول الله ج رأيت الملائكه تغسلهما». [۱۱۳]

ترجمه: ابن عباسبمی‌گوید: حمزه بن عبدالمطلب و حنظله بن راهب، در حالت جنابت به شهادت رسیدند. رسول اکرم جفرمود‌: فرشتگان را دیدم که آن دو را غسل می‏دادند.

[٩۵] بخاری و مسلم. [٩۶] تمام حدیث و منبع آن در مساله بعدی خواهد آمد. [٩٧] بخاری، مسلم، ابوداود، نسائی، ترمذی، ابن ماجه و احمد. [٩۸] ابوداود، حاکم، بیهقی، طیالسی، احمد، ‌ابن ماجه و ابن حبان. حاکم آن را مطابق با شرایط مسلم، صحیح قرار داده است. [٩٩] ابن ماجه و ابو داوود. [۱۰۰] احمد، دارمی، ابن ماجه، ابویعلی، دارقطنی و بیهقی. [۱۰۱] ابن ماجه، حاکم، بیهقی و حاکم آن را با شرایط بخاری و مسلم صحیح میداند. [۱۰۲] بخاری و مسلم. [۱۰۳] احمد و ابنه فی زوائد المسند و حاکم و سند آن صحیح است. [۱۰۴] نسائی با سند جید. [۱۰۵] ابن ماجه در زهد و مطابق با شرایط مسلم است. [۱۰۶] ابو داود، ترمذی، ابن حبان و سند آن صحیح است. [۱۰٧] حاکم، بیهقی. [۱۰۸] دارقطنی و سند آن صحیح است. [۱۰٩] بخاری، ابوداود، نسائی، ترمذی، ابن ماجه، بیهقی و ابن سعد. [۱۱۰] مسلم و طیالسی و احمد و بیهقی. [۱۱۱] ابوداود و حاکم و ترمذی و بیهلقی و احمد و حدیث مطابق شرایط مسلم صحیح است. [۱۱۲] ابن حبان: حاکم و بیهقی صحیح علی شرط مسلم. [۱۱۳] طبرانی.