احکام جنایز

برگزاری مراسم و جشن (عید) در کنار قبرها

عبادت کردن در اوقات مشخص و تجمع در کنار قبور به قصد عبادت در فصل و ایام مشخصی از سال، از کارهای حرام و غیر مشروع است. ابوهریرهسمی‌گوید: رسول الله جفرمود:

«لاَ تَتَّخِذُوا قَبْرِي عِيدًا وَلاَ تَجْعَلُوا بُيُوتَكُمْ قُبُورًا وَحَيْثُمَا كُنْتُمْ فَصَلُّوا عَلَيَّ فَإِنَّ صَلَاتَكُمْ تَبْلُغُنِي». [۳۳۳]

ترجمه: در کنار قبر من جشن نگیرید، خانه‌هایتان را قبرستان قرار ندهید، و هر کجا هستید بر من درود و صلوات بفرستید. همانا درود شما به من می‌رسد.

این حدیث مویدی مرسل دارد که سندش قوی است: سهیل می‌گوید: حسن فرزند حسن فرزند علی بن ابی طالب مرا در کنار مرقد مطهر رسول الله جدید و در حالی که در خانه فاطمه مشغول صرف شام بود، مرا صدا کرد و گفت: بیا شام بخور، گفتم: میل ندارم. گفت: در کنار قبر چه کار می‌کردی؟ گفتم: به رسول الله جسلام کردم. فرمود: هر گاه وارد مسجد شدی، سلام بگو. بعد گفت: رسول الله جفرموده است:

«لا تتخذوا قبري عيداً و لا تتخذوا بيوتكم قبوراً، و صلوا علي ّ فان صلاتكم تبلغني حيثما كنتم، لعن الله اليهود اتخذوا قبور انبيائهم مساجد». [۳۳۴]

ترجمه: در کنار قبر من جشن نگیرید، خانه‌هایتان را قبرستان نسازید، ‌بر من درود بفرستید، همانا درود شما، هر کجا که باشید به من می‌رسد. خداوند یهود را لعنت کند آنان بر قبور پیامبران خود مسجد ساختند.

این حدیث شاهد و مؤید دیگری نیز به همین صورت دارد که از طریق علی بن حسین از پدرش از جدش به صورت واضح روایت شده است.

حدیث مذکور بر حرمت برگزار نمودن جشن در کنار قبور دلالت داردشیخ الاسلام ابن تیمیه در صفحه (۱۵۵-۱۵۶) «الاقتضاء» می‌گوید: از حدیث مذکور، منع برگزاری جشن در کنار قبور، معلوم می‌شود، زیرا وقتی برگزاری جشن در کنار قبر رسول الله جکه افضل و والاترین قبرهای روی زمین است ممنوع شده، برگزاری جشن در کنار قبور دیگران، بطریق اولی ممنوع خواهد بود. سپس حدیث آمده است: «لا تتخذوا بيوتكم قبوراً». معنی حدیث این است که خانه‌ها را از خواندن نماز، دعا و تلاوت قرآن، خالی نگذارید و آن‌ها را به صورت قبرستانی که این اعمال در آنجا روا نیستند، در نیاورید. رسول الله جبه انجام عبادت در خانه‌ها امر نموده و از انجام عبادت در مقابر نهی فرموده است. دقیقاً بر خلاف آنچه که مشرکین نصارا و هم کیشان آنان انجام می‌دادند. آری، این افضل التابعین، علی بن حسین بن علیباست که آن مرد را از دعا کردن در کنار قبر رسول الله جباز می‌دارد و به حدیثی که از پدرش حسین و از پدرش علیبشنیده است، استدلال می‌کند. مسلماً ایشان معنی حدیث را از دیگران بهتر درک نموده است. روشن است که منظور علی بن حسین این است که در کنار قبر رسول الله جفقط سلام گفته شود و نزد ایشان دعا کردن و امثال آن نیز در کنار قبر به معنای برگزاری جشن است. برداشت پسر عمویش حسن بن حسن، شیخ و بزرگ اهل بیت نیز همین بود که جشن گرفتن در کنار قبر مکروه است. پس اهل بیت رسول الله جکه از لحاظ نسب، منزلت و فامیل از همه به رسول اللهجنزدیک‌تر هستند، و بیش از دیگران خود را نیازمند عمل به سنت‌های رسول الله جمی‌دانند، دعا و نماز و جشن را در کنار قبر را بدعت، مکروه و ممنوع قرار داده‌اند.

هر گاه لفظ «عید» به معنای اسم مکان باشد [۳۳۵]هر مکانی را که در آن اجتماع شود و برای عبادت به آنجا روند، شامل می‌شود. همانطور که خداوند متعال مسجد الحرام، منی، مزدلفه و عرفه را عید و محل تجمع مردم قرار داده است. مردم در آنجا تجمع می‌کنند و برای ذکر، دعا و انجام عبادات به آنجا می‌روند. مشرکین مکان‌های متعددی داشتند که به نوبت در آنجا تجمع می‌کردند. اسلام بر همه آن‌ها خط بطلان کشید. قبور انبیاء و صالحان از جمله این مکان‌ها به شمار می‌روند.

سپس شیخ الاسلام ابن تیمیه در (ص۱٧۵-۱۸۱) «الاقتضاء» می‌گوید: با توجه به حدیث «لا تتخذوا قبري عيداً»امام مالک/و گروهی دیگر از علما، برای اهل مدینه، آمدن در کنار روضه اطهر و سلام گفتن به رسول الله جو شیخین را در هر بار وارد شدن به مسجد، مکروه دانسته‌اند. زیارت قبر و سلام و درود گفتن پس از ورود به مسجد، برای کسانی است که از دور می‌آیند و مسافر هستند یا برای کسانی که قصد سفر دارند بعضی از علمای اسلام گفتن را بعد از هر بار که برای نماز وارد مسجد می‌شوند، جایز دانسته‌اند ولی تداوم ورود به مسجد النبی، فقط به نیت درودو سلام، نزد هیچ کس مجاز نیست. این عمل همان «عید» قرار دادن قبر است. البته باید دانست که هنگام ورود به مسجد گفتن «السلام عليك أيها النبي ورحمة الله وبركاته»اشکالی ندارد، همانطور که این سلام را در پایان هر نمازی می‌خوانیم.

شیخ الاسلام می‌افزاید: امام مالک و عده‌ای دیگر از علما احتمال می‌دهند که رفتن به مسجد النبی در هر ساعت، به قصد سلام گفتن برای کسانی که پنج وقت نماز را در مسجدالنبی می‌خوانند و ساکن مدینه هستند، ممکن است نوعی «إتخاذ القبر عيداً» محسوب گردد. و از طرفی این عمل بدعت نیز شمرده می‌شود و مهاجرین و انصار در دوران خلافت ابوبکر، ‌عمر، عثمان و علیش هر روز به مسجد النبی جمی‏آمدند و آن‌ها بهتر می‌دانستند که رسول الله جچه چیزی را مکروه دانسته و از چه چیزی منع کرده است. ولی آنان فقط موقع داخل شدن و بیرون آمدن از مسجد و موقع خواندن تشهد به رسول الله جسلام و درود می‌گفتند. همانطور که در حیات رسول الله جصحابه، به همین صورت به رسول اللهجسلام می‌گفتند. امام مالک/ چقدر زیبا فرموده است: «لن يصلح آخر هذه الامة الا بما صلح اولها»(آخر این امت اصلاح نمی‌شود مگر با آنچه که اول آن اصلاح گردید). اما از آنجا که اطاعت و پیروی امت‌ها از پیامبران و سنن آنان کم رنگ و ضعیف شده و در ایمان آنان نقص پدید آمده است، در دین بدعت‌ها و انواع شرک ایجاد شده است. روی همین حساب، ائمه دست زدن به قبر رسول الله جو بوسه زدن به آن را مکروه دانسته و دور آن حصاری کشیده‌اند تا مردم نتوانند به آن دسترسی داشته باشند.

قبلاً از امام احمد و دیگران نقل کردیم که هر کس به رسول الله جو دو همراهش سلام گوید، و سپس بخواهد دعا کند باید رو به قبله بایستد. همچنین علمای گذشته مانند: امام مالک و متأخرین، مانند: أبو الوفاء بن عقیل و أبو الفرج بن جوزی، دعا در کنار قبر را انکار کرده‌اند و هیچ صحابی، تابعی و امام معروفی را سراغ ندارم که رفتن نزد قبور را به نیت دعا در آنجا مستحب و پسندیده بداند و کسی در این خصوص روایتی نقل نکرده است. نه از رسول الله جو نه از صحابه و نه از ائمه معروف و مشهور. همچنین کتب و رسائل زیادی پیرامون، دعا نوشته شده و آثار زیادی در آن‌ها نقل گردیده، اما تاکنون احدی درباره فضیلت دعا در کنار قبر، چیزی ننوشته است. با این وضع چگونه ممکن است دعا در کنار قبر بهتر و به استجابت نزدیک‌تر باشد، در حالی که سلف صالح چنین چیزی را رد می‌کند.

ابن تیمیه در ادامه می‌گوید: اعتقاد استجابت دعا در کنار قبرها موجب شده که مردم، روی آوردن به قبور را هدف و مقصد پنداشته حتی برخی اوقات اجتماع و محفل بسیار بزرگ در کنار قبور برگزار بکنند. این دقیقاً همان چیزی است که رسول الله جاز آن منع کرده و فرموده است: «لاتتخذوا قبری عیداً» حتی در کنار بعضی قبرها در روزهای معینی از سال تجمع می‌کنند. و در ماه‌های محرم، رجب، شعبان یا ذیحجه بسوی بعضی از قبرها رخت سفر می‌بندند و در روزهای معینی از جمله عاشورا، عرفه، نیمه شعبان و غیره تجمع می‌کنند، همانطور که مسلمانان در ایام حج در روز عرفه و مزدلفه و منی گرد هم می‌آیند.

خلاصه اینکه آنچه بعضی‌ها در کنار بعضی قبور انجام می‌دهند، قطعاً همان چیزی است که رسول الله جاز آن نهی کرده و فرموده است: «لا تتخذوا قبري عيداً»و طبعاً رفتن به یک مکان معین در وقت معین با تکرار سال، ماه، هفته و روز معین مفهوم عید را به خود می‌گیرد. یقیناً عید همین است. اینگونه اعمال چه در سطح بزرگ یا در سطح کوچک باشد ممنوع است. این همان چیزی است که امام احمد/ از آن منع کرده بود. مردم در این باره تا حد خطرناکی دچار افراط شده‌اند». شیخ، بعد از بیان آنچه که در کنار قبر امام حسینسانجام می‌گیرد، می‌نویسد: آنچه در کنار قبر نفیسه در مصر انجام می‌گیرد، نیز از جمله همین اعمال است. و آنچه در کنار قبر علیس، حسینسو حذیفه بن یمانسدر عراق انجام می‌گیرد، چیزی است که رسول الله جاز آن منع کرده است. همچنین آنچه در کنار قبر ابویزید بسطامی و سایر بزرگان در کشورهای اسلامی انجام می‌گیرد مخالف با وصیت صریح پیامبر جمی‌باشد.

طبعاً تکرار سفر کردن بسوی قبری در وقت معین و تجمع عمومی در آنجا، همان عید گرفتن است. همانطور که قبلاً بدان اشاره شد و علماء اسلام در این باره اختلافی ندارند، مردم به سبب کثرت عادات فاسده، نباید فریب بخورند. این نوعی تشابه و مشابهت با اهل کتاب است که رسول الله جما را از آن بر حذر داشته است و اصل ممنوعیت وقتی است که اعتقاد به افضل بودن دعا در کنار قبور و در چنین جاها باشد. اگر این اعتقاد، در دل‌ها نبود و این انگیزه مردم را برای کوچ کردن آماده نمی‌کرد، ما این مسائل را به طور کلی نفی نمی‌کردیم. طبعاً اینگونه اعمال که منجر به چنین مفاسدی می‌شوند، حرام می‌باشند. مانند نماز خواندن در کنار قبر. و باید گفت که حرمت اعتقاد به افضل بودن دعا نزد قبر، از حرمت نماز به طرف آن، بدتر است. (پایان سخن شیخ)

بنده می‌گویم: آنچه در مدینه منوره در این روزها مشاهده می‌گردد، یعنی اینکه مردم بعد از هر نماز فرض در کنار روضه اطهر رفته و با صدای بلند دعا کرده و درود و سلام می‌گویند به گونه‌ای که بازگشت صدا، فضای مسجد را به لرزه در می‌آورد، بویژه در ایام حج، تحقق معنای عید و جشن در کنار قبر رسول الله جاست. تا آنجا که بعضی‌ها آن را جزء سنت‌های نماز می‌دانند و حتی بیش از سنت‌های نماز بر آن حفاظت می‌نمایند. همه این اعمال در جلو چشم مسئولین انجام می‌گیرد و آنان کاملاً از چنین اعمالی مطلع هستند، اما کسی علیه این منکرات خم به ابرو نیاورده و در جهت اصلاح آن‌ها سخنی بر زبان نمی‌آورد. ﴿إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّآ إِلَيۡهِ رَٰجِعُونَ ١٥٦﴾[البقرة: ۱۵۶]. جای تاسف است. دین محمد جو اهل آن چقدر غریب شده‌اند! این همه حرکات نا زیبا در مسجدی انجام می‌گیرد که بعد از مسجد حرام باید بیش از سایر مساحد از منکرات محفوظ بماند.

البته شیخ الاسلام می‌گوید: بعضی علماء رفتن نزد قبر و درود و سلام گفتن را، به شرطی که به نیت اقامه نماز وارد مسجد شده باشد جایز شمرده‌اند. اما فراموش نشود که این جواز منوط است به اینکه همواره نیتش از رفتن به مسجد، درود و سلام نباشد.

چون شیخ بعد از نقل جواز، می‌نویسد: «واما قصده دائماً للصلاة والسلام فما علمتُ أحداً رخص فيه»(اگر هر بار، با نیت درود و سلام به مسجد برود، کسی را سراغ ندارم که آن را درست بداند).

این رخصتی که شیخ آن را به گروهی از اهل علم نسبت داده، و ما نیز با شرط مذکور آن را جایز می‌دانیم این مفهوم را می‌رساند که ساکنین مدینه می‌توانند بعضی اوقات در کنار روضه اطهر و مرقد مقدس رسول الله جعرض سلام و ادب کنند. این عمل «اتخاذ عید» محسوب نمی‌گردد. زیرا سلام گفتن و عرض ادب به رسول الله جو یارانش از روی دلایل مستند جایز است و مشروعیت مطلق آن را نمی‌توان انکار کرد، پس باید به هر دو روایت عمل نمود. و اینکه ما سراغ نداریم کسی از علمای گذشته چنین کرده باشد مستلزم این نیست که چنین نشده است. زیرا عدم علم به چیزی مستلزم علم به عدم آن نیست.

و در این باره از ابن عمر نقل شده است که گهگاهی نزد روضه رسول الله جمی‏آمد و می‌گفت: سلام بر رسول خدا. سلام بر ابوبکر. سلام بر پدرم. البته ناگفته پیدا است که ابن عمربدر مدینه می‌زیست و به قصد زیارت روضه از جائی دیگر نیامده بود. نه اینکه به قصد زیارت سفر کرده است.

[۳۳۳] ابوداود (۱/۳۱٩) احمد (۲/۳۶٧) با سند حسن. [۳۳۴] سعید بن منصور در اقتضاء السنه ابن تیمیه، اسماعیل بن اسحاق القاضی، (شماره ۲۰) «تحذیر الساجد» (٩۸-٩٩). [۳۳۵] «عید» هم به معنای اسم مکان استعمال شده و هم به معنای زمان. هرگاه به معنای اسم زمان باشد منظور روزی است که در آن جشن گرفته می‌شود. اما در این احادیث که دلالت بر ممنوعیت برگزاری عید دارد. منظور از عید، مکانی است که در آنجا مراسمی برگزار گردد.