تحقیقی پیرامون اجتهاد ائمه

۵- اتفاق نظر امت و اجماع علما پیش شرط احکام حرام نیست

با تأیید مطلب فوق حکم حرام برآمده از نصوص یا مشروط به توافق همه‌ی افراد امت و یا منوط به اجماع علما می‌گردد. اگر عقیده‌ی واحد همه‌ی افراد امت به عنوان پیش شرط پذیرفته شود، استناد به احادیث وعید مشروط به آگاهی از نظر تمام امت می‌شود که تحقق چنین شرطی مستلزم این است که مطمئن شویم ساکنین اقصی نقاط دنیا و تازه مسلمانان نیز اعتقاد به حرمت آن عمل دارند، بدیهی است هیچ مسلمان و هیچ عاقلی چنین چیزی را نمی‌گوید، زیرا در این صورت حصول علم و اطمینان نسبت به هر مسأل‌های غیر ممکن می‌شود. چنانچه به عقیده‌ی همه علما اکتفا شود، پاسخ این است که اجماع علما بدین منظور به عنوان پیش شرط پذیرفته شده که «وعید» شامل حال برخی از مجتهدین – گرچه مخطی – نگردد، حال آنکه این نگرانی در مورد عموم مسلمانان بی‌خبر از دلیل حرمت یک عمل وجود دارد. مجتهدین و مردم از این بابت در وضعیت یکسانی قرار دارند. اینکه مجتهدین از بزرگان و فضلای صدیق امت و این‌ها عامه مردم هستند و هریک از جایگاه متفاوتی برخوردارند، مانع اشتراک آن‌ها در این حکم نمی‌شود، در حقیقت خداوند سبحان همانگونه که مجتهدن مخطی را می‌بخشد، از جاهل خطاکار محروم از تعلم درمی‌گذرد، و بلکه تباهی ناشی از ارتکاب یک امر حرام توسط یک فرد عامی که نسبت به حرمت آن عمل علم نداشته و امکان شناخت حکم آن عمل نیز برای او میسر نبوده، به مراتب خیلی کمتر از مفسد‌های است که در اثر حلال‌شمردن یک عمل حرام به وسیله یک مجتهد عارض می‌شود، زیرا فرد عامی حکم حرمت آن عمل را نمی‌داند، و اساساً برای او امکان شناخت چنین حکمی وجود ندارد، به همین سبب است که گفته‌اند از لغزش عالم بپرهیزید، زیرا اگر عالم دچار اشتباه شود به سبب خطای او دنیایی دچار انحراف می‌شود، ابن عباس به همین جهت گفته است: وای بر عالم خطاکار به سبب اطاعت پیروانش!.

هنگامی که یک عالم با وجود پیامد‌های مهم عملکردش بخشیده می‌شود، دیگران به چنین عفو و گذشتی سزاوارترند؛ البته این دو از یک جهت باهم فرق دارند، یک طرف مجتهدی است که در اجتهاد خطا کرده است، اما تلاش وی در جهت احیای سنت و نشر علم، عمل نیک و با ارزشی است که چنین اشتباهاتی را می‌پوشاند، و به سبب علم و اجتهادش پاداشی منحصر به فردی می‌گیرد که افراد نا آگاه و جاهل از آن بی‌بهره‌اند. به تعبیر دیگر این دو در برخورداری از عفو و بخشش الهی مشترک، اما در پاداش متفاوت هستند.

از نظر شرع ممتنع و غیر ممکن است که شخص غیر مستحق عذاب معذب گردد، فرقی نمی‌کند که آن شخص فردی دانشمند و جلیل القدر باشد، یا فردی غیر فاضل، لذا لازم است که این حالت ممتنع را از حکم احادیث وعید خارج کنیم تا هم عالم و هم عامی را شامل شود.