١٥- فضیلت آیت الکرسی و سوره‌ی اخلاص و دیگر سوره‌ها

سخن درخصوص برتری برخی از سوره‌ها و آیات قرآن را ادامه می‌دهیم. پیش‌تر برخی از نصوص را درباره‌ی فضیلت سوره‌ی فاتحه که بافضیلت‌ترین سوره‌ی قرآن است ذکر کردیم، از جمله این که این سوره به طور کلی برترین و بزرگ ترین سوره‌ی قرآن است.

از پیامبر جبه اثبات رسیده که برترین آیه در قرآن کریم آیت الکرسی است؛ در صحیح مسلم از ابی بن کعب روایت شده است که پیامبر جگفت: «ای ابومنذر! آیا می‌دانی کدام آیه‌ی کتاب خدا که با تو است [و تو حافظ آن هستی]، بزرگ تر است؟ ابومنذر گوید: گفتم: ﴿ٱللَّهُ لَآ إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ ٱلۡحَيُّ ٱلۡقَيُّومُۚ...﴾(در ادامه ابومنذر) گفت: پیامبر جبر سینه‌ی ‌من زد و گفت: علم بر تو گوارا باد، ای ابومنذر!» [١١٧].

این آیه‌ی ‌کریمه به خاطر عظمت معنایش چنین منزلتی دارد، [معانی والایی] از جمله: در بر داشتن گواهی و دلیل بر توحید و یگانگی خداوند، و ‌تعریف و تمجید و ستایش نیکو از او و بیانگر صفات جلال و کمال خداوند؛ این آیه پنج نام از نام‌های خداوند را در بر گرفته و هم چنین بیش از بیست صفت از صفات پروردگار تبارک و تعالی را در خود جای داده است. در نتیجه این آیه مطالبی را در خود جای داده که آیه‌ای دیگر از قرآن این چنین نیست. شیخ الاسلام ابن تیمیه/می‌گوید: «در قرآن آیه‌ی دیگری نیست که آنچه را آیت الکرسی فرا گرفته به تنهایی در بر گیرد. بی شک خداوند در اوایل سوره‌ی حدید و اواخر سوره‌ی حشر آیاتی در همین مضمون را بیان نموده، اما نه در یک آیه» [١١٨].

به همین خاطر از جمله فضیلت‌های این آیه این است که هر کس شب‌ها آن را تلاوت کند پیوسته نگهبانی از سوی خدا مراقب او بوده و تا صبحگاه شیطان به او نزدیک نمی‌شود. این مطلب در صحیح بخاری در حدیثی طولانی از ابوهریره آمده است [١١٩].

از جمله فضیلت‌های آیت الکرسی حدیثی است که در سنن نسائی و دیگر منابع از ابوامامه سروایت شده که پیامبر جفرمودند: «کسی که پس از هر نماز فرض آیت الکرسی را بخواند، هیچ چیز دیگری او را از ورود به بهشت باز نداشته است، جز این که بمیرد» [١٢٠]یعنی فقط مرگ میان او و ورودش به بهشت قرار گرفته است.

ابن قیم/می‌گوید: «از شیخمان ابوالعباس ابن تیمیه -قدّس الله روحه- شنیدم که گفت: به دنبال هر نمازی این آیه را خوانده‌ام» [١٢١].

حدیث درباره‌ی برتری دادن سوره اخلاص و این که معادل یک سوم قرآن است به اثبات رسیده است. در صحیح بخاری از ابوسعید خدری سروایت شده است که گفت: مردی شنید که مردی دیگر ﴿قُلۡ هُوَ ٱللَّهُ أَحَدٌ ١﴾را می‌خواند و آن را تکرار می‌کرد. هنگام صبح به نزد پیامبر جآمد و موضوع را برای پیامبر جذکر کرد، گویا این عمل را سبک و کم ثواب می‌دانست. پیامبر جفرمودند: «سوگند به کسی که جان من در دست اوست، آن برابر با یک سوم قرآن است» [١٢٢].

امام بخاری از ابوسعید خدری سروایت کرده که پیامبر جبه یارانش فرمودند: «آیا هر کدام از شما نمی‌تواند یک سوم قرآن را در یک شب تلاوت کند؟» این موضوع بر همه گران آمد و گفتند: کدام یک از ما توانایی آن را دارد ای رسول خدا؟ پیامبر جفرمودند: ﴿قُلۡ هُوَ ٱللَّهُ أَحَدٌ ١ ٱللَّهُ ٱلصَّمَدُ ٢ لَمۡ يَلِدۡ وَلَمۡ يُولَدۡ ٣ وَلَمۡ يَكُن لَّهُۥ كُفُوًا أَحَدُۢ ٤﴾یک سوم قرآن است» [١٢٣].

علماء درخصوص فلسفه و دلیل این که این سوره یک سوم قرآن است سخن‌ها گفته و پاسخ‌های متعددی را بیان داشته‌اند که بهترین و زیباترین آنها -چنان که شیخ الاسلام ابن تیمیه/بیان داشته- پاسخی است که از ابوعباس بن سریج نقل شده، آنجا که می‌گوید: «معنای این فرموده این است که قرآن بر سه بخش نازل شده: یک سوم از آن احکام است، و یک سوم آن وعده و تهدید است، و یک سوم آن اسماء و صفات (خداوند) است، و این سوره اسماء و صفات را دربرگرفته است» [١٢٤].

شیخ الاسلام می‌گوید: «از این که ﴿قُلۡ هُوَ ٱللَّهُ أَحَدٌ ١﴾معادل یک سوم قرآن است نمی‌توان استنباط کرد که این سوره از سوره فاتحه برتر است، و نمی‌توان با سه بار خواندن این سوره آن را معادل کل قرآن دانست، بلکه حتی گذشتگان مکروه دانسته‌اند وقتی همه‌ی ‌قرآن تلاوت می‌شود بیش از یک بار آن را خواند، چنان که در خود قرآن نیز این چنین است، و قرآن همانگونه تلاوت می‌شود که در مصحف نوشته شده، نه چیزی بر آن افزوده می‌شود و نه چیزی از آن کاسته می‌شود... اما وقتی قل هو الله أحد به تنهایی تلاوت می‌شود می‌توان آن را سه بار و حتی بیشتر از آن تلاوت کرد، و کسی که آن را تلاوت کند ثوابی معادل یک سوم تلاوت قرآن دریافت می‌دارد اما معادل یک چیز از غیرجنس خودش می‌باشد (به تعبیر دیگر ثوابی که ختم کل قرآن دارد با ثوابی که سه بار خواندن سوره اخلاص دارد متفاوت است)» [١٢٥].

بی شک احادیثی که مشتمل بر بیان فضیلت سوره‌ها،‌ و پاداش کسی است که آن‌ها را تلاوت می‌کند؛ بسیارند. و بخش اعظم آنها خالی از ضعف نیستند بلکه در میان آن‌ها احادیثی هستند که به دروغ به پیامبر جمنتسب شده‌اند. به همین خاطر بر فرد مسلمان لازم می‌شود که با پرسش از اهل علم، و تحقیق و بررسی نزد اهل فنِّ حدیث، به شناخت احادیث صحیح در این زمینه دست یابد. ابن قیم/در کتابش «الـمنار الـمنیف في الصحیح والضعیف»می‌گوید: «از جمله احادیث موضوعه [١٢٦]: ذکر فضائل سوره‌ها است [مثلا] این که پاداش کسی که فلان سوره را بخواند، فلان است، و برای اول تا آخر قرآن چنین روایت‌هایی آورده‌اند، چنانکه ثعلبی و واحدی در آغاز هر سوره و زمخشری در پایان سوره‌ها این مطالب را عنوان کرده‌اند. ‌عبدالله بن مبارک می‌گوید: چنین می‌پندارم که زندیق‌ها این مطالب را ساخته‌اند.

آنچه از احادیث [فضیلت] سوره‌ها به اثبات رسیده، [عبارتند از] : حدیث فاتحة الکتاب، (سوره‌ی حمد) و این که در تورات و انجیل و زبور همانند آن نازل نشده، و حدیث سوره‌های بقره و آل عمران که [در توصیف‌شان آمده:] این دو سوره‌ی پرنور و درخشان (زهراوان)‌اند، و حدیث آیة الکرسی و این که سید و سرور آیات قرآن است، و حدیث دو آیه‌ی ‌آخر سوره بقره که هر کس این دو آیه را در شب بخواند او را کفایت می‌کند [١٢٧]، و حدیث فضیلت سوره بقره که اگر در خانه‌ای خوانده شود شیطان بدان نزدیک نمی‌شود [١٢٨]، و حدیث [فضیلت] ده آیهٔ اول سوره‌ی کهف که هر کس آن را بخواند از شرّ فتنه «دجال» محفوظ می‌شود [١٢٩]، و حدیث ﴿قُلۡ هُوَ ٱللَّهُ أَحَدٌ ١﴾و این که معادل یک سوم قرآن است [١٣٠]، و حدیث [فضیلت] معوذتین و این که پناهندگان به چیزی مثل آن پناه نبرده‌اند، و سخن پیامبر جکه می‌فرماید: «آیاتی بر من نازل شده که هرگز مانند آن دیده نشده است» آنگاه دو سوره «فلق» و «ناس» را تلاوت کرد [١٣١].

به دنبال آن، این احادیث هستند که از لحاظ صحت در درجه‌ای پایین‌تر قرار دارند: [مانند حدیثی که می‌گوید] ﴿إِذَا زُلۡزِلَتِ﴾معادل نصف قرآن است، و حدیث ﴿قُلۡ يَٰٓأَيُّهَا ٱلۡكَٰفِرُونَ ١﴾معادل یک چهارم قرآن است، و حدیث ﴿تَبَٰرَكَ ٱلَّذِي بِيَدِهِ ٱلۡمُلۡكُ﴾نجات دهنده از عذاب قبر است. پس از این دو دسته، نوبت به دسته‌ی سوم می‌رسد، مانند این احادیث که: هر کس فلان سوره را تلاوت کند فلان پاداش را دریافت می‌دارد. این احادیث به دروغ به پیامبر جنسبت داده شده و جاعل آن به جعلی بودن این روایات اعتراف کرده و گفته است: «خواستم مردم به قرآن مشغول شوند و نه چیز دیگر». برخی از حدیث سازان نادان گفته‌اند: «ما به نفع رسول الله دروغ می‌گوییم، و نه بر ضد ایشان»، در حالی که این نادان نمی‌داند که اگر کسی سخنی را به رسول الله جنسبت دهد که ایشان نگفته‌اند بر ایشان دروغ بسته، و سزاوارِ تهدیدِ شدید [رسول الله] است» [١٣٢].

آنچه شایسته است در این مبحث به آن توجه شود این است که فضیلت تلاوت این سوره‌ها و دیگر سوره‌های قرآن بر اساس حال و روحیه‌ی ‌تلاوت کننده‌ی آن‌ها فرق می‌کند. تلاوتِ همراه با اندیشیدن برتر از تلاوت بدون اندیشیدن است؛ گاه برای برخی از مردم، به هنگام تلاوت برخی سوره‌ها حالی همراه با خشوع و اندیشیدن و فهم سخن خدا، و تصمیم صادقانه به عملی نمودن کلام خدا دست می‌دهد که این حالت بهتر و برتر از حال دیگرانی است که این چنین نیستند، هرچند که سوره‌هایی که این دسته‌ی دوم تلاوت می‌کنند با فضیلت‌تر باشد، بلکه گاه یک انسان دچار احوال گوناگونی می‌شود، مثلا کاری مفضول را به شیوه‌ای کامل انجام می‌دهد که این عمل بر سایر اعمال فاضل برتری می‌یابد.

شیخ الاسلام می‌گوید: «یکی از بزرگان، ﴿قُلۡ هُوَ ٱللَّهُ أَحَدٌ ١﴾را به عنوان رُقْیه (دعای شفا) تلاوت می‌کرد و برکتی عظیم داشت، اما همان رقیه را بر کسی دیگر می‌خواند و چنان تاثیری را نمی‌گذاشت.. به همین سبب می‌گفت: ﴿قُلۡ هُوَ ٱللَّهُ أَحَدٌ ١﴾هر کس برای همه کس سودمند نیست» [١٣٣].

بی‌تردید با آن که سوره‌ی تلاوت شده یکی است، اما تأثیر این دو قرائت متفاوت است و این به علت تفاوت میزان راستی و اخلاص و اندیشه و یقین و بیم و امیدی است که قلب بدان جامه عمل می‌پوشاند.

امیدواریم که خداوند ما و شما را در جهت تحقق این [صفات نیک قلبی] و انجام نیک آنها موفق گرداند زیرا تنها خداوند است که توفیق دهنده‌ی ‌انجام هر خیری است.

[١١٧] صحیح مسلم (شماره: ٨١٠) [١١٨] جواب اهل علم و ایمان (ص: ١٣٣) [١١٩] صحیح بخاری (شماره: ٢٣١١) [١٢٠] السنن الکبری اثر نسائی (٦ / شماره: ٩٩٢٨)، و علامه آلبانی در السلسلة الصحیحة (شماره: ٩٧٢) آن را صحیح دانسته است. [١٢١] زاد المعاد: (١/٣٠٤) [١٢٢] صحیح بخاری (شماره: ٥٠١٣) [١٢٣] صحیح بخاری (شماره: ٥٠١٥) [١٢٤] جواب اهل العلم و الأیمان (ص: ١١٣) [١٢٥] جواب اهل العلم و الایمان (ص: ١٣٤، ١٣٣). [١٢٦] حدیث موضوع: حدیثی است که ثابت شده باشد راوی آن، به طور عمد در روایت حدیث دروغگو است. کلید حدیث‏شناسی، ملا عبدالله احمدیان، ص ٥٦، نشر احسان، چاپ دوم تابستان ٧٦. م [١٢٧] ریاض الصالحین ح ١٠١٧ / م. [١٢٨] ریاض الصالحین ح ١٠١٨ / م. [١٢٩] ریاض الصالحین ح ١٠٢١ / م [١٣٠] ریاض الصالحین ح ١٠١٢ /م [١٣١] ریاض الصالحین ح ١٠١٤ / م [١٣٢] المنار المنیف (ص: ١١٧-١١٥)، برای درک شدت تهدید رسول الله جدر مورد کسانی که به دروغ کار یا سخنی را به ایشان نسبت دهند مراجعه کنید به احادیث یک تا چهار لؤلؤ و المرجان / م [١٣٣] جواب أهل العلم و الإیمان (ص: ١٤١).