التاریخ الكبير:

امام در مدت یک سال اقامت خود در مدینه کتاب (التاریخ الکبیر) را تالیف کرد. درباره این کتاب می‌گوید:

«در هجده سالگی در زمان حکمرانی عبیدالله بن موسی به جمعآوری زندگی نامه و سخنان صحابه و تابعین مشغول شدم کمتر اسمی در تاریخ وجود دارد که از سرنوشت آن مطلع نباشم که به علت بزرگشدن حجم کتاب، از ذکر آن خودداری کردم. این کتاب را سه بار بازنویسی کردم».

مهم‌ترین دلیل روشن بر جایگاه والای علمی این کتاب و شگفت‌انگیز بودن آن این بس، که امامی بزرگوار چون اسحاق بن راهویه آن را مورد تایید قرار داده است و به عبدالله بن طاهر تقدیم می‌کند و می‌گوید آیا سحر و جادویی را به تو نشان ندهم؟» عبدالله بن طاهر از خواندن آن متعجب می‌شود و می‌گوید: «تالیفی نظیر آن را ندیده‌‌ام».

همین طور ابوالعباس بن سعید از دانشمندان بزرگ معاصر امام بخاری می‌گوید: «اگر چنانچه کسی سی هزار حدیث بنویسد باز هم به کتاب (التاریخ الکبیر) محمد ابن اسماعیل بخاری نیازمند است».

بدون شک تالیف کتاب (التاریخ الکبیر) امام بخاری انقلابی بزرگ در دنیای تالیفات به وجود آورد.

او از هیچ یکی از مورخین قبل از خود تقلید نکرد بلکه بر همه آنان از نظر دقت، شیوه بیان، نگارش و جمع آوری مطالب تفوق و برتری دارد.

برای هریک از شخصیت‌های تاریخی به تعبیر امروزی تحقیق روزنامه نگاری کرد که بر دقت، امانت و شمول استوار بود.

با تمام این وجود این دائره المعارف بزرگ و بی‌نظیر در کتابخانه اسلامی به بررسی زندگی چهل هزار شخصیت می‌پردازد و صفات و خصوصیات و خدمات هریک از آنان را به اسلام از ولایت تا وفات بیان می‌کند و برای هریک از آنان پرونده‌ای در نزد امام بخاری وجود داشت.

این کتاب مقدمه و اساس تالیف «الجامع الصحیح» است که برای یک صحابه و تابعین و کسانی که بعد از آنان در قرون اول و دوم می‌زیستند ترازویی است که آن‌ها را در راستی و امانت می‌سنجد. و بر اساس این درجه بندی اسانید را طبقه بندی کرد تا احادیث پیامبرصرا از تدلیس و کذب محافظت کند پس جای تعجب نیست که کتابش بعد از کتاب الله (قرآن کریم) صحیحترین و معتبرترین کتاب باشد. از خصوصیات و صفات بارز امام بخاری این بود که پیامبرصرا بیشتر از جانش دوست می‌داشت و همه وجودش از تار و پود محبت نبی اکرمصبافته شده بود و هریک از لحظات زندگی‌اش با علاقه به او سپری می‌شد.

این محبت شدید را در هر کلمه‌ای که می‌گفت و یا در هر کاری که انجام می‌داد به خوبی آشکار می‌ساخت، از نشانه‌های این محبت این است که به منظور تکریم و اجلال آن حضرتصکتاب (التاریخ الکبیر) را با شرح زندگی کسانی که نام محمد دارند شروع می‌کند سپس روش علمی خویش را ادامه داده و اسامی را بر اساس حروفی الفبایی ذکر می‌کند و اجازه نداده است که اسمی بر نام محمد سبقت بگیرد چرا که نام محمد محبوب‌ترین اسم‌ها در نزدش می‌باشد و در وجدان و ضمیر و تار و پود وجودش رخنه و از اعماق دل آن را دوست می‌داشت.

بر زبانش ذکر نام و یاد و درود و سلام بر او جاری بود.

***