تالیفات امام بخاری

بعد از انتهای این مرحله‌ی از سفر با امام بخاری شایسته است. تا تالیفاتش را معرفی کنیم زیرا تعداد بسیار زیادی از مردم از تالیفاتش فقط «الجامع الصحیح» را می‌شناسند.

تالیفات امام بخاری به ترتیب ذیل هستند:

- الجامع الصحیح

- الأدب الـمفرد

- رفع الیدین فی الصلاة

- برالوالدین

- التاریخ الصغیر

- خلق أفعال العباد

- کتاب الضعفاء الکبیر

- الجامع الکبیر

- الـمسند الکبیر

- التفسیر الکبیر

- کتاب الاشربة

- کتاب الهبة

- کتاب أسامی الصحابة

- کتاب الوحدان (کسانی که بیش از یک حدیث ندارند).

- کتاب الـمبسوط

- کتاب العلل

- کتاب الکنی

- کتاب الفوائد

- کتاب سنن الفقهاء

- کتاب الضعفاء الصغیر

- کتاب قضایا الصحابة والتابعین

تعدادی از این کتاب‌ها چاپ و تعدادی دیگر هنوز خطی و چاپ نشدهاند.

آنچه که از امام بخاری یاد می‌گیریم:

اینک که امام بخاری را در سفر زندگیش از کودکی تا لحظه‌ای که به سوی جهان آخرت رحلت کرد، همراهی نمودیم، بر ما لازم است که بر مجلس سیرت زندگی نیکویش نشسته و از آن درس‌های عالی، اخلاق متعالی، و ارزش‌های بزرگ بیاموزیم. هیچ درس تربیتی وجود ندارد که در تشکیل شخصیت مسلمانان نقش داشته باشد مگر اینکه آن را در رفتار و سیرت امام بخاری می‌یابیم. یا در تالیفاتش به آن دسترسی پیدا می‌کنیم که در راس آن‌ها کتاب «الجامع الصحیح» قرار دارد.

امام بخاری تنها علامه، فقیه، محدث، حجت، ثقه و حافظ نبود بلکه از روش پیامبرصدر عبادت نیز پیروی کامل می‌نمود او روزه دار، قیام کننده، و قاری کتاب الله بود. هیچ شبی نماز تهجد او ترک نشد. و نماز صبح او در جماعت قضاء نگردید. اشتغال او به تدوین حدیث باعث می‌گردید که خوابی منقطع داشته باشد. در یک شب چندین مرتبه چراغ را روشن و تعدادی از احادیث را مرور می‌کرد.

بنابراین او معلم است. هم در سلوک و رفتارش و هم در مجالس علمش، دانش آموز از او استقامت، تلاش و پایداری را می‌آموزد. امام بخاری سرا پا اراده آهنین و تصمیمی قاطع بود که در طلب علم خستگی نداشت و هیچ چیز او را از طلب دانش باز نمی‌داشت. حتی در هنگام بیماری، آنچه را که نوشته بود مرور می‌کرد. تمامی تالیفاتش را سه بار بازنویسی کرد. معلم از او اطلاعات زیاد، و حرص و اشتیاق به فراگیری، دانش و معرفت را می‌آموزد تا جایی که شایسته است لقب آموزگار و معلم را به او اطلاق کنیم. او در حرکتی دائم، در سرزمین‌ها بود. تا آنچه که در نزد شیوخ از علم و معرفت وجود دارد فراگیرد و تعداد مشایخ او بالغ بر هزار نفر بود و بهترین‌ها را انتخاب می‌کرد و هر قطره‌ای از علم شناور آن‌ها را در نهرها نوشید.

از امام بخاری آزادگی، ایستادگی و صبر جمیل بر مشکلات را می‌آموزیم بارها از سوی کسانی که قصد رقابت و هم چشمی با او را داشتند مورد اذیت و آزار قرار گرفت آن‌ها می‌خواستند او را در مقابل طلاب علم و شاگردانش در تنگنا قرار دهند.

اما ستیزه جویان از امام بخاری جز سماجت و گذشت، حلم و بردباری و چشم پوشی از حسد ندیدند و از امام بخاری می‌آموزیم که ثروت و دارایی را در خدمت علم به کار گیریم نه علم را در خدمت مال و دارایی.

او با علم و دانشش کاسبی نکرد و آن را وسیله‌ای برای ارتزاق قرار نداد. بلکه از ثروتش که از پدرش به ارث رسیده بود برای تحصیل علم و دانش استفاده کرد. تا جایی که او بعضی اوقات گرسنه می‌ماند و از گیاهان سبز زمین می‌خورد و گاهی نیمه عریان بود و در منزلش می‌ماند چرا که او لباسی نمی‌یافت تا بپوشد.

از امام بخاری احترام به حدیث نبوی را می‌آموزیم. او حدیثی را تدوین نمی‌کرد. مگر اینکه غسل می‌کرد وضو می‌گرفت و دو رکعت نماز بجای می‌آورد. گویا خود را برای نشستن در نزد پیامبرصآماده می‌کرد.

و از امام بخاری می‌آموزیم که تذکر به اشتباه جزء اخلاق اسلامی است و سکوت بر اشتباه علمی - ولو گوینده آن هرکس که باشد - شایسته نیست. زیرا هر انسانی از فراموشی و اشتباه مصون نیست. امام بخاری در کودکی به شیخ و استادش - داخلی - هنگامی که در اسناد حدیث اشتباه کرد، تذکر داد و شیخ سخن دانش آموز را بعد از اینکه نوشته را نگاه کرد و صحت معلومات شاگرد روشن گردید، پذیرفت.

از امام بخاری می‌آموزیم که صداقت و راستی را در هر کلمه‌ای که می‌نویسم رعایت کنیم.

خصوصاً اگر چنانچه حدیث نبویصرا تدوین کنیم تا به پیامبرصآنچه را که از سخنانش نیست، نسبت ندهیم و گمراه شویم و دیگران را نیز گمراه کنیم. امام بخاری در این زمینه اسوه و الگو است. او ششصد هزار حدیث جمع، آوری کرد ولی از میان آنان هفت هزار و دویست و هفتاد و پنج حدیث را برگزید. او به کمیت نگاه نمی‌کرد بلکه کیفیت و چگونگی را مد نظر قرار می‌داد.

و از امام بخاری می‌آموزیم که علم را با نزدیکی به صاحبان زر و زور خوار نشماریم و هیبت و وقار علم را حفظ کنیم.

و قدر و منزلت علمای و دانشمندان را رعایت نماییم. و مجالس علم را با جلال و هیبت و شکوه برگزار کنیم.

امام بخاری از مردم کنارهگیری کرد از اینکه بر فرزندان امیر بخارا تالیفاتش را بخواند، و ترجیح داد تا در زادگاهش نماند، تا علم خوار و ذلیل نگردد. بخارا را ترک کرد در حالی که سربلند و سرافراز بود.

از امام بخاری می‌آموزیم که در تعریف و تمجید مردم با تواضع برخورد نماییم، نه با غرور.

به مرتبه‌ای از تقدیر و احترام ائمه و علماء و دانشمندان رسیده بود که امام مسلم بن حجاج از او درخواست کرد که بر قدم‌هایش بوسه زند، اما امام بخاری نپذیرفت. امام مسلم برای امام بخاری دعای موفقیت نمود که در نتیجه آن چهره امام بخاری از شرم و حیا سرخ گردید.

از امام بخاری می‌آموزیم که به فراگیری علم حریص باشیم نه به پست و مقام.

اگر چنانچه امام بخاری پست و مقامی می‌خواست حکام بالاترین پست‌ها و مقامات را به او می‌دادند. ولی از پذیرفتن مقام سرباز می‌زد و از تقرب و نزدیکی به پادشاهان پرهیز می‌کرد.

بدون شک ما از سیره و زندگی امام بخاری تلاش، کوشش و صبر جمیل را می‌آموزیم و آنچه را که باعث صعود ما در مدارج صدق و امانت و جستجو از حق و حقیقت است و به شاگردان و معلمین احترام متقابلی داشته باشیم. معلم نیاز شاگرد را برآورده سازد و شاگرد احترام استادش را بجای بیاورد و منزلت و قدر او را درک کند.

در اینجا قلم را در حالی که اصلاً دلم نمی‌خواهد، کنار می‌گذاریم.

کلمه بخاری در وجود من دوست داشتنی است و آن کلمه‌ای است که در تمامی اعصار و قرون از آن یاد می‌شود و نسلها به طنین آن گوش فرا می‌دهند.