الوجیز در عقیده سلف صالح

رکن ششم: ایمان به تقدیر

اهل سنت و الجماعت باور قطعی دارند که هر خیر و شرّی که در جهان هستی روی می‌دهد همه براساس تقدیر الهی است، و الله متعال بر همه چیز تواناست و هر چه او بخواهد می‌شود و او آنچه بخواهد انجام می‌دهد، پس همه چیز جز با خواست و تدبیر و توانایی او انجام نمی‌گیرد.

و خداوند متعال آنچه را که اتفاق افتاد و آنچه را که اتفاق خواهد افتاد را قبل از اتفاق افتادن می‌دانسته است و می‌دانسته است که اوقاتی که او مشخص کرده و به شیوه‌ای که او معین کرده روی می‌دهد، پس همه امور بر حسب تقدیر الله متعال انجام می‌پذیرد.

و خداوند براساس علم و آگاهی و اقتضای حکمت خویش امور را مقدّر نموده است، او قبل از اینکه بندگانش را بیافریند به احوال آنان آگاه بوده و روزی و اجل و کارهای‌شان و سرانجام نیک یابد آن‌ها را می‌دانسته است و همه این امور را نوشته است.

پس هر آنچه روی می‌دهد بر آمده از علم و قدرت و اراده الله متعال است و خلاصه اینکه همه آنچه که روی می‌دهد از پیش الله متعال آن را می‌دانسته و قلم بر آن رفته است، پس باید در قضیه تقدیر کاملاً مطلقاً تسلیم الله متعال شد، چون تقدیر از امور غیبی است و مسائل غیبی را باید پذیرفت چنان که الله متعال می‌فرماید: ﴿مَّا كَانَ عَلَى ٱلنَّبِيِّ مِنۡ حَرَجٖ فِيمَا فَرَضَ ٱللَّهُ لَهُۥۖ سُنَّةَ ٱللَّهِ فِي ٱلَّذِينَ خَلَوۡاْ مِن قَبۡلُۚ وَكَانَ أَمۡرُ ٱللَّهِ قَدَرٗا مَّقۡدُورًا٣٨﴾[الأحزاب: ۳۸].

«بر پیامبر در آنچه خداوند برای او مقدر نموده هیچ گناه و تقصیری نیست، این سنت الهی در مورد پیغمبران پیشین نیز جاری بوده و کار خداوند به اندازه و مقرر است».

و می‌فرماید: ﴿وَخَلَقَ كُلَّ شَيۡءٖ فَقَدَّرَهُۥ تَقۡدِيرٗا﴾[الفرقان: ۲].

«و همه چیز را آفریده و آن‌ها را به اندازه مقرّر کرده است».

و می‌فرماید: ﴿إِنَّا كُلَّ شَيۡءٍ خَلَقۡنَٰهُ بِقَدَرٖ٤٩﴾[القمر: ۴۹].

«بی‌گمان ما هرچیزی را به اندازۀ مقرّر آفریده‌ایم».

و رسول اکرم جمی‌فرماید: «مؤمن نمی‌شود هیچ بنده‌ای مگر اینکه به تقدیر ایمان داشته باشد (ایمان داشته باشد) که خیر و شرّ آن از سوی الله است، و بداند که آنچه به او رسیده قرار نبوده که از او بگذرد و آنچه به او نرسیده قرار نبوده که به او برسد» [۵۰].

و اهل سنت و الجماعت معتقدند که ایمان به تقدیر کامل نمی‌شود مگر با چهار چیز که مراقب و ارکان تقدیر نامیده می‌شوند و این چهار چیز در آمد درست برای فهمیدن مسئله تقدیر می‌باشند و ایمان به تقدیر کامل نمی‌گردد مگر با محقق کردن همه ارکان آن و به صورت درست؛ چون این چهار چیز مکمّل یکدیگر و مرتبط به یکدیگر است و هرکسی به همه اقرار کند ایمان او به تقدیر کامل می‌شود و اگر کسی یکی را نقض نماید یا منکرش شود ایمان او به تقدیر ناقص خواهد بود، مرتبه اول: علم: یعنی ایمان داشتن به اینکه الله متعال به همه چیز آگاه و داناست؛ پس علم او به آنچه شده و آنچه خواهد شد و آنچه نشده ولی اگر بشود چگونه خواهد شد. احاطه دارد، و به اندازه ذره‌ای در آسمان‌ها و زمین از علم و آگاهی او بیرون نخواهد بود، و خداوند قبل از آن که خلق را بیافریند. می‌دانسته که چه کارهایی خواهند کرد، و روزی آنان و زمان مرگشان و اعمال و حرکات و سکنات آن‌ها را می‌دانسته است، می‌دانسته است که کدام یک خوشبخت خواهد بود و کدام یک بدبخت خواهد بود، و همه این‌ها را براساس علم و آگاهی همیشگی خود می‌داند.

چنان که الله متعال می‌فرماید: ﴿إِنَّ ٱللَّهَ بِكُلِّ شَيۡءٍ عَلِيمٌ﴾[التوبة: ۱۱۵].

«بی‌گمان خداوند از هر چیزی آگاه است».

مرتبه دوم: کتابت یعنی ایمان داشتن به اینکه خداوند متعال براساس علم و آگاهی که از پیش داشته، تقدیرهای خلایق را تا روز قیامت، در لوح محفوظ نوشته است و آن کتابی است که در آن هیچ نقص و کمبودی نیست، پس همه آنچه اتفاق افتاده و اتفاق می‌افتد و آنچه تا روز قیامت اتفاق خواهد افتاد، همه نزد الله متعال در ام‌الکتاب نوشته شده است، که ذکر و امام و کتاب مبین نامیده می‌شود.

چنان که خداوند متعال می‌فرماید: ﴿وَكُلَّ شَيۡءٍ أَحۡصَيۡنَٰهُ فِيٓ إِمَامٖ مُّبِينٖ﴾[یس: ۱۲].

«و همه چیز را در کتابی روشنگر برشمرده‌ایم».

و رسول اکرم جمی‌فرماید: «اولین چیزی که الله متعال آفرید قلم بود آنگاه به آن گفت: بنویس، قلم گفت: چه بنویسم؟ گفت: تقدیر را بنویس، آنچه شده و آنچه تا ابد خواهد شد را بنویس» [۵۱].

مرتبه سوم: اراده و خواست، یعنی همه آنچه در این جهان روی می‌دهد براساس اراده و خواست الهی که بین رحمت و حکمت دور می‌زند، روی می‌دهد.

هرکس را که بخواهد براساس رحمت خویش هدایت می‌کند و هرکس را که بخواهد براساس حکمت خود گمراه می‌سازد، او از آنچه انجام می‌دهد پرسیده نمی‌شود چون حکمت و قدرت او کامل است، و مردم از آنچه می‌کنند بازخواست می‌شوند و آنچه اتفاق می‌افتد مطابق علم سابق اوست که در لوح محفوظ نوشته شده است، پس خواست الهی جاری است و قدرت او فراگیر است آنچه او بخواهد می‌شود و آنچه او نخواهد نمی‌شود پس هیچ چیزی از اراده و خواست او بیرون نیست چنان که می‌فرماید:

﴿وَمَا تَشَآءُونَ إِلَّآ أَن يَشَآءَ ٱللَّهُ رَبُّ ٱلۡعَٰلَمِينَ٢٩﴾[التکویر: ۲۹].

«در حالی که نمی‌توانید بخواهید مگر آن‌ که خدا، پروردگار جهانیان بخواهد».

و رسول اکرم جمی‌فرماید: «دل‌های فرزندان آدم همه در میان دو انگشت از انگشتان خداوند مهربان قرار دارد، به گونه‌ای که گویا یک دل است، و هر گونه که بخواهد در آن تصرف می‌کند».

مرتبه چهارم: آفریدن یعنی ایمان داشتن به اینکه الله متعال آفریننده همه چیز است و آفریننده‌ای غیر از او نیست و پروردگاری جز او وجود ندارد، و همه موجودات غیر از الله مخلوق هستند که از عدم ایجاد شده‌اند، و بعد از آن که نبوده‌اند به وجود آمده‌اند، پس خداوند متعال آفریننده هر انجام دهنده و کارش است و خالق هر متحرکی و حرکتش می‌باشد پس در این جهان هیچ چیزی روی نمی‌دهد مگر اینکه خداوند متعال آفریننده آن است، چنان که می‌فرماید: ﴿وَخَلَقَ كُلَّ شَيۡءٖ فَقَدَّرَهُۥ تَقۡدِيرٗا﴾[الفرقان: ۲].

«و همه چیز را آفریده و آنها را به اندازه مقرّر کرده است».

و خداوند آفریننده یکتاست که به آفریدن و ایجاد کردن یگانه و یکتاست و او همه چیزها را بدون استثنا خلق کرده است، چنان که می‌فرماید: ﴿ٱللَّهُ خَٰلِقُ كُلِّ شَيۡءٖۖ وَهُوَ عَلَىٰ كُلِّ شَيۡءٖ وَكِيلٞ٦٢﴾[الزمر: ۶۲].

«خداوند آفرینندۀ همه چیز است و او بر همه چیز نگهبان است».

و می‌فرماید: ﴿ذَٰلِكُمُ ٱللَّهُ رَبُّكُمۡ خَٰلِقُ كُلِّ شَيۡءٖ﴾[غافر: ۶۲].

«این است خداوند پروردگارتان آفرینندۀ هر چیزی».

و می‌فرماید: ﴿هَلۡ مِنۡ خَٰلِقٍ غَيۡرُ ٱللَّهِ يَرۡزُقُكُم﴾[فاطر: ۳].

«آیا آفریدگاری جز خداوند وجود دارد که به شما روزی بدهد؟».

پس او تعالی آفریننده بندگان و کارهای‌شان است، و هر خیر و شرّی که اتفاق می‌افتد و هر کفر و ایمانی و هر طاعت و معصیتی براساس خواست و تقدیر الله متعال است و خداوند آن را آفریده است، چنان که می‌فرماید:

﴿وَمَا كَانَ لِنَفۡسٍ أَن تُؤۡمِنَ إِلَّا بِإِذۡنِ ٱللَّهِ﴾[یونس: ۱۰۰].

«و هیچ کس نمی‌تواند ایمان بیاورد مگر آنکه خدا اجازه دهد».

و می‌فرماید: ﴿قُل لَّن يُصِيبَنَآ إِلَّا مَا كَتَبَ ٱللَّهُ لَنَا﴾[التوبة: ۵۱].

«بگو: هرگز به ما چیزی نمی‌رسد جز آنچه خداوند برای ما مقرر نموده است».

و می‌فرماید: ﴿وَٱللَّهُ خَلَقَكُمۡ وَمَا تَعۡمَلُونَ٩٦﴾[الصافات: ۹۶].

«حال آنکه خداوند شما و آنچه را که انجام می‌دهید آفریده است».

و اهل سنت و الجماعت ایمان دارند که الله متعال طاعت را دوست می‌دارد و به آن فرمان می‌دهد و در برابر آن پاداش می‌دهد و گناه را نمی‌پسندد و از آن نهی می‌کند و به خاطر آن سزا می‌دهد و هرکس را که بخواهد به لطف و فضل خود هدایت می‌کند و هرکس را که بخواهد طبق عدل و حکمت خود گمراه می‌سازد، چنان که می‌فرماید:

﴿إِن تَكۡفُرُواْ فَإِنَّ ٱللَّهَ غَنِيٌّ عَنكُمۡۖ وَلَا يَرۡضَىٰ لِعِبَادِهِ ٱلۡكُفۡرَۖ وَإِن تَشۡكُرُواْ يَرۡضَهُ لَكُمۡۗ وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٞ وِزۡرَ أُخۡرَىٰ﴾[الزمر: ۷].

«اگر کافر گردید (بدانید که) بی‌گمان خداوند از شما بی‌نیاز است ولی کفر را برای بندگان خود نمی‌پسندد. و اگر سپاس بگزارید آن‌را برای‌تان می‌پسندد. و هیچ‌کس بار گناهان دیگری را بر دوش نمی‌کشد».

و می‌فرماید: ﴿وَٱعۡلَمُوٓاْ أَنَّ فِيكُمۡ رَسُولَ ٱللَّهِۚ لَوۡ يُطِيعُكُمۡ فِي كَثِيرٖ مِّنَ ٱلۡأَمۡرِ لَعَنِتُّمۡ وَلَٰكِنَّ ٱللَّهَ حَبَّبَ إِلَيۡكُمُ ٱلۡإِيمَٰنَ وَزَيَّنَهُۥ فِي قُلُوبِكُمۡ وَكَرَّهَ إِلَيۡكُمُ ٱلۡكُفۡرَ وَٱلۡفُسُوقَ وَٱلۡعِصۡيَانَۚ أُوْلَٰٓئِكَ هُمُ ٱلرَّٰشِدُونَ٧﴾[الحجرات: ۷].

«و بدانید که پیغمبر خدا درمیانتان است، اگر در بسیاری از کارها از شما اطاعت کند به مشقّت خواهید افتاد، ولی خداوند ایمان را در نظرتان محبوب گرداند. و آن‌را در دل‌هایتان آراست و کفر و فسق و نافرمانی را در نظرتان زشت و ناپسند جلوه داد. ایناند که راه یافته‌اند».

و کسی را که خداوند گمراه کرده بهانه و دلیلی نخواهد داشت چون الله متعال پیامبران را فرستاده تا برای کسی حجت و دلیل نماند، و کار بنده را به خودش نسبت داده و کسب او قرار داده و او را جز به آنچه در توانایی‌اش است مکلف نکرده است و می‌فرماید:

﴿ٱلۡيَوۡمَ تُجۡزَىٰ كُلُّ نَفۡسِۢ بِمَا كَسَبَتۡۚ لَا ظُلۡمَ ٱلۡيَوۡمَ﴾[غافر: ۱۷].

«امروز هرکس در برابر کاری که کرده است جزا و سزا داده می‌شود، امروز هیچ‌گونه ستمی وجود ندارد».

و می‌فرماید: ﴿إِنَّا هَدَيۡنَٰهُ ٱلسَّبِيلَ إِمَّا شَاكِرٗا وَإِمَّا كَفُورًا٣﴾[الإنسان: ۳].

«همانا ما بدو راه را نمودیم خواه سپاس‌گزار باشد، خواه ناسپاس».

و می‌فرماید: ﴿لِئَلَّا يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَى ٱللَّهِ حُجَّةُۢ بَعۡدَ ٱلرُّسُلِ﴾[النساء: ۱۶۵].

«تا بعد از پیامبران دلیل و حجّتی برای مردم بر خدا باقی نماند».

و می‌فرماید: ﴿لَا يُكَلِّفُ ٱللَّهُ نَفۡسًا إِلَّا وُسۡعَهَا﴾[البقرة: ۲۸۶].

«خداوند هیچ‌کس را جز به اندازه توانش مکلف نمی‌کند».

و می‌فرماید: ﴿فَمَن شَآءَ فَلۡيُؤۡمِن وَمَن شَآءَ فَلۡيَكۡفُرۡ﴾[الکهف: ۲۹].

«پس هرکس که می‌خواهد، ایمان بیاورد و هرکس که می‌خواهد، کافر شود».

و اهل سنت و الجماعت ایمان دارند که شرّ به هیچ وجه به خداوند متعال نسبت داده نمی‌شود نه در ذات او و نه در نام‌ها و نه در صفاتش و نه در کارهایش، چون صفات او در کمال قرار دارد و رحمت و عدالت او کامل است، چون خداوند متعال به هدایت و نیکوکاری و خیر فرمان داده و از شرّ و کفر و گمراهی و گناه نهی کرده است، و فقط شرّ به اقتضای حکمت او و اراده نافذ او روی می‌دهد و در مخلوقاتش قرار دارد، چنان که می‌فرماید: ﴿مَّآ أَصَابَكَ مِنۡ حَسَنَةٖ فَمِنَ ٱللَّهِۖ وَمَآ أَصَابَكَ مِن سَيِّئَةٖ فَمِن نَّفۡسِكَ﴾[النساء: ۷۹].

«و اگر خوبی به تو برسد از جانب خدا است و اگر بدی و بلایی به تو برسد از جانب خودت می‌باشد».

و خداوند متعال از ظلم پاک و منزّه است و به عدل مطلق متصف می‌باشد، پس به اندازه ذره‌ای بر هیچ کسی ستم نمی‌کند و همه کارهایش عدل و رحمت است.

خداوند متعال می‌فرماید: ﴿وَمَآ أَنَا۠ بِظَلَّٰمٖ لِّلۡعَبِيدِ﴾[ق: ۲۹].

«و من نسبت به بندگان ستمگر نیستم».

و می‌فرماید: ﴿وَلَا يَظۡلِمُ رَبُّكَ أَحَدٗا﴾[الکهف: ۴۹].

«و پروردگارت به هیچ‌کس ستم نمی‌کند».

و می‌فرماید: ﴿إِنَّ ٱللَّهَ لَا يَظۡلِمُ مِثۡقَالَ ذَرَّةٖ﴾[النساء: ۴۰].

«بدون شک خداوند به اندازۀ ذره‌ای ستم نمی‌کند».

چون خداوند متعال از آنچه انجام می‌دهد پرسیده نمی‌شود زیرا می‌فرماید: ﴿لَا يُسۡ‍َٔلُ عَمَّا يَفۡعَلُ وَهُمۡ يُسۡ‍َٔلُونَ٢٣﴾[الأنبیاء: ۲۳].

«(خداوند) در برابر آنچه انجام می‌دهد باز خواست نمی‌شود و آن‌ها بازخواست می‌گردند».

و اهل سنت و الجماعت معتقدند که خداوند متعال انسان و کارهایش را آفریده است و برایش اراده و قدرت و اختیار و خواست قرار داده و این امور را به او بخشیده تا کارهایش به صورت حقیقی از او سر بزند نه به صورت مجازی و سپس به انسان عقل داده که بوسیله آن خیر و شرّ را تشخیص می‌دهد، و هرگز از او بازخواست نخواهد کرد مگر بنابر کارهایش که به محض اراده و اختیارش انجام می‌شود، پس انسان مجبور نیست بلکه دارای خواست و اختیار است پس او کارها و عقاید خود را خود انتخاب می‌کند اما خواست او تابع خواست خداوند متعال است و هر آنچه خدا بخواهد می‌شود و هر آنچه نخواهد نمی‌شود پس الله متعال آفریننده کارهای بندگان است، و بندگان خود به صورت حقیقی خیر و شرّ را انجام می‌دهند، پس خیر و شرّ را خداوند آفرید و ایجاد کرده و مقدر نموده و بنده آن را انجام می‌دهد و کسب می‌کند. خداوند متعال می‌فرماید: ﴿لِمَن شَآءَ مِنكُمۡ أَن يَسۡتَقِيمَ٢٨ وَمَا تَشَآءُونَ إِلَّآ أَن يَشَآءَ ٱللَّهُ رَبُّ ٱلۡعَٰلَمِينَ٢٩﴾[التکویر: ۲۸-۲۹].

«برای کسی از شما که بخواهد راست کردار شود. در حالی که نمی‌توانید بخواهید مگر آن‌ که خدا، پروردگار جهانیان بخواهد».

و می‌فرماید: ﴿وَرَبُّكَ يَخۡلُقُ مَا يَشَآءُ وَيَخۡتَارُۗ مَا كَانَ لَهُمُ ٱلۡخِيَرَةُۚ سُبۡحَٰنَ ٱللَّهِ وَتَعَٰلَىٰ عَمَّا يُشۡرِكُونَ٦٨﴾[القصص: ۶۸].

«و پروردگار تو هر آنچه را بخواهد می‌آفریند، و (هرکس را بخواهد) بر می‌گزیند، و آنان اختیاری ندارند. خداوند بسی منزه‌تر و بالاتر از آن است که برایش شریک قرار می‌دهند».

و پیامبر جمی‌فرماید: «هیچ کس از شما نیست مگر اینکه جای‌گاهش در دوزخ یا بهشت نوشته شده است» گفتند: ای رسول خدا آیا بر تقدیر خود که نوشته شده خود را نسپاریم و عمل را رها نکنیم؟ فرمود: «عمل کنید هرکسی بر آنچه که برای آن آفریده شده آسان و آماده گردیده، اما کسانی‌که از سعادتمندان باشند برای عمل اهل سعادت فراهم می‌آید، و هرکسی که از اهل شقاوت باشد برای عمل اهل شقاوت فراهم می‌آید» سپس این آیه را خواند: ﴿فَأَمَّا مَنۡ أَعۡطَىٰ وَٱتَّقَىٰ٥ وَصَدَّقَ بِٱلۡحُسۡنَىٰ٦﴾[اللیل: ۵-۶].

«پس اما کسی‌که بخشید و پرهیزگاری کرد. و (آیین) نیک را تصدیق کرد».

خداوند متعال ادعای آن‌ها را رد کرد و فرمود: ﴿سَيَقُولُ ٱلَّذِينَ أَشۡرَكُواْ لَوۡ شَآءَ ٱللَّهُ مَآ أَشۡرَكۡنَا وَلَآ ءَابَآؤُنَا وَلَا حَرَّمۡنَا مِن شَيۡءٖۚ كَذَٰلِكَ كَذَّبَ ٱلَّذِينَ مِن قَبۡلِهِمۡ حَتَّىٰ ذَاقُواْ بَأۡسَنَا﴾[الأنعام: ۱۴۸].

«مشرکان خواهند گفت: اگر خدا می‌خواست ما و پدرانمان شرک نمی‌ورزیدیم، و چیزی را حرام نمی‌کردیم، همین‌گونه کسانی‌که پیش از آن‌ها بودند (پیامبرانشان را) تکذیب کردند، تا اینکه عذاب ما را چشیدند».

و این‌گونه خداوند متعال دروغ آن‌ها را رد کرده و فرمود: ﴿قُلۡ هَلۡ عِندَكُم مِّنۡ عِلۡمٖ فَتُخۡرِجُوهُ لَنَآۖ إِن تَتَّبِعُونَ إِلَّا ٱلظَّنَّ وَإِنۡ أَنتُمۡ إِلَّا تَخۡرُصُونَ﴾[الأنعام: ۱۴۸].

«بگو: آیا نزد شما دانشی هست که آن را برای ما بیرون بیاورید؟ شما جز از گمان پیروی نکرده و فقط از روی گمان و تخمین کار می‌‌کنید».

و اهل سنت و الجماعت:

معتقدند که تقدیر سرّ الهی در آفریده‌هایش است و هیچ فرشته مقرب و هیچ پیامبری از آن خبری ندارد و هیچ آفریده‌ای از آن آگاهی ندارد مگر بعد از آن که روی می‌دهد و ژرف‌نگری و فکر کردن زیاد در مورد آن گمراهی است، چون خداوند متعال علم تقدیر را از آفریده‌هایش پنهان کرده و آنان را از جستجوی آن نهی نموده است و می‌فرماید: ﴿لَا يُسۡ‍َٔلُ عَمَّا يَفۡعَلُ وَهُمۡ يُسۡ‍َٔلُونَ٢٣﴾[الأنبیاء: ۲۳].

«(خداوند) در برابر آنچه انجام می‌دهد باز خواست نمی‌شود و آن‌ها بازخواست می‌گردند».

و اهل سنت و الجماعت کاملاً تسلیم فرموده الهی هستند که می‌فرماید: ﴿قُلۡ كُلّٞ مِّنۡ عِندِ ٱللَّهِۖ فَمَالِ هَٰٓؤُلَآءِ ٱلۡقَوۡمِ لَا يَكَادُونَ يَفۡقَهُونَ حَدِيثٗا﴾[النساء: ۷۸].

«بگو: همه از جانب خدا است. این مردم را چه شده که سخن نمی‌فهمند».

و این آیه را به عنوان دلیل برای مخالفان عرضه می‌کنند و هرگاه بنده ایمانی درست به تقدیر داشته باشد، آن وقت است که بنده پرستش‌گر واقعی پروردگارش می‌شود و در نتیجه با پیامبران و صدیقان و شهداء و صالحان آنان که خداوند به آن‌ها انعام کرده خواهد بود و چه همراهان و همنشین‌های خوبی هستند و خوشا به سعادت کسانی‌که با آن‌ها خواهند بود.

[۵۰] صحیح سنن ترمذی آلبانی. [۵۱] صحیح ترمذی آلبانی.