اصل چهارم: ایمان به نصوص وعده و وعید
یکی از اصول عقیده سلف صالح(اهل سنت و الجماعت) ایمان داشتن به نصوص وعده و وعید است [۸۶].
و آنان به آن باور قطعی دارند و همان طور که از سوی خدا آمده آن را می‌پذیرند بدون آن‌که آن را تأویل نمایند چنان که خداوند می‌فرماید: ﴿إِنَّ ٱللَّهَ لَا يَغۡفِرُ أَن يُشۡرَكَ بِهِۦ وَيَغۡفِرُ مَا دُونَ ذَٰلِكَ لِمَن يَشَآءُۚ وَمَن يُشۡرِكۡ بِٱللَّهِ فَقَدِ ٱفۡتَرَىٰٓ إِثۡمًا عَظِيمًا٤٨﴾[النساء: ۴۸].
«بی‌گمان خداوند شرک به خود را نمی‌بخشد و گناهان پایین‌تر از آن را برای هرکس که بخواهد، می‌بخشد و هرکس به خدا شرک ورزد گناه بزرگی را مرتکب شده است».
و اعتقاد دارند که سرانجام بندگان معلوم نیست، هیچ کس نمی‌داند که خاتمه‌اش چگونه خواهد بود و مومن از مکرالله ایمن نیست که او را از جایی که گمان نمی‌برد بکشاند یا به سبب گناهانش او را عذاب کند اما مومن تا وقتی در قول و عمل به ایمان و توحید و سنت مقید باشد هرگز از رحمت الهی ناامید نمی‌شود.
خداوند متعال می‌فرماید: ﴿وَبَشِّرِ ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ وَعَمِلُواْ ٱلصَّٰلِحَٰتِ أَنَّ لَهُمۡ جَنَّٰتٖ تَجۡرِي مِن تَحۡتِهَا ٱلۡأَنۡهَٰرُۖ كُلَّمَا رُزِقُواْ مِنۡهَا مِن ثَمَرَةٖ رِّزۡقٗا قَالُواْ هَٰذَا ٱلَّذِي رُزِقۡنَا مِن قَبۡلُۖ وَأُتُواْ بِهِۦ مُتَشَٰبِهٗاۖ وَلَهُمۡ فِيهَآ أَزۡوَٰجٞ مُّطَهَّرَةٞۖ وَهُمۡ فِيهَا خَٰلِدُونَ٢٥﴾[البقرة: ۲۵].
«و مژده بده کسانی را که ایمان آوردند و اعمال نیکو انجام دادند که برای آن‌ها باغ‌هایی است که از زیر آن رودهایی روانند، هرگاه به آن‌ها میوه‌‌ای داده شود، گویند: این همان است که پیش‌تر به ما داده شد، و همانند آن برای آن‌ها آورده شود، و برای آن‌ها در بهشت زنانی پاکیزه است و آن‌ها در آن برای همیشه خواهند ماند».
و رسول اکرم جمی‌فرماید: «در نگاه مردم فرد کارهای اهل بهشت را انجام می‌دهد اما حال آن که او جهنمی است و گاهی فردی از دید مردم عمل اهل دوزخ را انجام می‌دهد و حال آن‌که از اهل بهشت است» [۸۷].
و می‌فرماید: «ممکن است فردی از شما کارهای اهل بهشت را انجام دهد تا اینکه بین او و بهشت فقط یک ذراع(نیم متر) فاصله است آنگاه تقدیر بر او پیشی می‌گیرد و او کارهای اهل دوزخ را انجام می‌دهد و وارد آن می‌شود، و ممکن است فردی از شما عمل اهل جهنم را انجام دهد، تا اینکه بین او و دوزخ یم ذراع(نیم متر) فاصله است اما آنگاه کارهای اهل بهشت را انجام می‌دهد و به بهشت می‌رود» [۸۸].
پس از دیدگاه اهل سنت و الجماعت راه نجات و دست یازیدن به رضامندی خداوند متعال بین ایمن بودن و ناامیدی و میان هراس و امید است.
خداوند متعال در توصیف مومنان صادق می‌گوید: ﴿إِنَّهُمۡ كَانُواْ يُسَٰرِعُونَ فِي ٱلۡخَيۡرَٰتِ وَيَدۡعُونَنَا رَغَبٗا وَرَهَبٗاۖ وَكَانُواْ لَنَا خَٰشِعِينَ﴾[الأنبیاء: ۹۰].
«بی‌گمان آنان در (انجام) نیکوکاری می‌شتافتند و با امید و بیم ما را به فریاد می‌خواندند و برای ما فروتن بودند».
اما برای کسی که بر اسلام و توحید و یکتاپرستی بمیرد براساس ظاهر اسلامش به طور کلی شهادت می‌دهند که او از اهل بهشت است ان‌شاءالله، همان طور که خداوند در قرآن مجید به مسلمین وعده داده است و می‌فرماید: ﴿وَٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ وَعَمِلُواْ ٱلصَّٰلِحَٰتِ سَنُدۡخِلُهُمۡ جَنَّٰتٖ تَجۡرِي مِن تَحۡتِهَا ٱلۡأَنۡهَٰرُ خَٰلِدِينَ فِيهَآ أَبَدٗاۖ وَعۡدَ ٱللَّهِ حَقّٗاۚ وَمَنۡ أَصۡدَقُ مِنَ ٱللَّهِ قِيلٗا١٢٢﴾[النساء: ۱۲۲].
«و کسانی‌که ایمان آوردند، و کار شایسته انجام دادند، آن‌ها را در باغ‌هایی که رودها از زیر آن روان است درمی‌آوریم، و برای همیشه در آن می‌مانند. این وعدۀ حقیقی خداست، و چه کسی از خدا راستگوتر است؟!».
و می‌فرماید: ﴿إِنَّ ٱلۡمُتَّقِينَ فِي جَنَّٰتٖ وَنَهَرٖ٥٤ فِي مَقۡعَدِ صِدۡقٍ عِندَ مَلِيكٖ مُّقۡتَدِرِۢ٥٥﴾[القمر: ۵۴-۵۵].
«بی‌گمان پرهیزگاران در باغ‌ها و (در جوار) جویباران خواهند بود. در مقام و منزلتی راستین در نزد فرمانروایی توانا».
و رسول اکرم جمی‌فرماید: «هرکسی در حالی که می‌داند که هیچ معبود به حقی جز الله نیست،بمیرد به بهشت می‌رود» [۸۹].
و می‌فرماید: «هرکسی بمیرد در حالی که هیچ چیزی را انبار خداوند نمی‌کند به بهشت می‌رود» [۹۰].
و گواهی می‌دهند که کفار و مشرکین و منافقین و همراهان‌شان از دوزخیان، و کسانی‌که دینی غیر از اسلام برگزیده‌اند برای همیشه در دوزخ جاودانه‌اند، هرگز از آن نجات نمی‌یابند، چون در حق خداوند مرتکب گناهی بزرگ شده‌اند خداوند متعال می‌فرماید: ﴿وَٱلَّذِينَ كَفَرُواْ وَكَذَّبُواْ بَِٔايَٰتِنَآ أُوْلَٰٓئِكَ أَصۡحَٰبُ ٱلنَّارِۖ هُمۡ فِيهَا خَٰلِدُونَ٣٩﴾[البقرة: ۳۹].
«و کسانی‌که کفر ورزیدند و آیات ما را تکذیب کردند این‌ها اهل دوزخند و آن‌ها برای همیشه در آن خواهند بود».
و می‌فرماید: ﴿وَمَن يَرۡتَدِدۡ مِنكُمۡ عَن دِينِهِۦ فَيَمُتۡ وَهُوَ كَافِرٞ فَأُوْلَٰٓئِكَ حَبِطَتۡ أَعۡمَٰلُهُمۡ فِي ٱلدُّنۡيَا وَٱلۡأٓخِرَةِۖ وَأُوْلَٰٓئِكَ أَصۡحَٰبُ ٱلنَّارِۖ هُمۡ فِيهَا خَٰلِدُونَ﴾[البقره: ۲۱۷].
«و هرکس از شما که از دینش برگردد و در حال کفر بمیرد، پس اعمال‌شان در دنیا و آخرت تباه شده و ایشان اهل دوزخ‌اند و در آن برای همیشه خواهند ماند».
و می‌فرماید: «»
و می‌فرماید: ﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ لَا تَتَّخِذُوٓاْ ءَابَآءَكُمۡ وَإِخۡوَٰنَكُمۡ أَوۡلِيَآءَ إِنِ ٱسۡتَحَبُّواْ ٱلۡكُفۡرَ عَلَى ٱلۡإِيمَٰنِۚ وَمَن يَتَوَلَّهُم مِّنكُمۡ فَأُوْلَٰٓئِكَ هُمُ ٱلظَّٰلِمُونَ٢٣﴾[التوبه: ۲۳].
«ای مؤمنان! اگر پدران و برادران‌تان کفر را بر ایمان ترجیح دادند آنان را به دوستی نگیرید. هرکس از شما آنان را به دوستی بگیرد پس ایشان ستمگرانند».
و گواهی می‌دهند که هرکسی بر شرک‌وزی بمیرد قطعا به دوزخ خواهد رفت، و یا هرکسی که در اعتقاد یا قول یا عمل اظهار کفر اکبر کند به دوزخی بودن او حکم می‌شود و در دنیا با او به سان کافران معامله می‌شود و در آخرت همیشه در دوزخ می‌ماند، چنان که خداوند متعال می‌فرماید: ﴿إِنَّ ٱللَّهَ لَا يَغۡفِرُ أَن يُشۡرَكَ بِهِۦ وَيَغۡفِرُ مَا دُونَ ذَٰلِكَ لِمَن يَشَآءُۚ وَمَن يُشۡرِكۡ بِٱللَّهِ فَقَدِ ٱفۡتَرَىٰٓ إِثۡمًا عَظِيمًا٤٨﴾[النساء: ۴۸].
«بی‌گمان خداوند شرک به خود را نمی‌بخشد و گناهان پایین‌تر از آن را برای هرکس که بخواهد، می‌بخشد و هرکس به خدا شرک ورزد گناه بزرگی را مرتکب شده است».
و می‌فرماید: ﴿إِنَّ ٱلَّذِينَ يَكۡفُرُونَ بِٱللَّهِ وَرُسُلِهِۦ وَيُرِيدُونَ أَن يُفَرِّقُواْ بَيۡنَ ٱللَّهِ وَرُسُلِهِۦ وَيَقُولُونَ نُؤۡمِنُ بِبَعۡضٖ وَنَكۡفُرُ بِبَعۡضٖ وَيُرِيدُونَ أَن يَتَّخِذُواْ بَيۡنَ ذَٰلِكَ سَبِيلًا١٥٠ أُوْلَٰٓئِكَ هُمُ ٱلۡكَٰفِرُونَ حَقّٗاۚ وَأَعۡتَدۡنَا لِلۡكَٰفِرِينَ عَذَابٗا مُّهِينٗا١٥١﴾[النساء: ۱۵۰-۱۵۱].
«بی‌گمان کسانی‌که به خدا و پیامبرانش کفر می‌ورزند، و می‌خواهند میان خدا و پیامبرانش فرق بگذارند، و می‌گویند: به برخی ایمان می‌آوریم و به برخی کفر می‌ورزیم و می‌خواهند میان این (دو)، راهی برگزینند. اینان بی‌گمان کافرانند، و برای آنان عذابی خوارکننده آماده نموده‌ایم».
و می‌فرماید: ﴿وَمَن يَبۡتَغِ غَيۡرَ ٱلۡإِسۡلَٰمِ دِينٗا فَلَن يُقۡبَلَ مِنۡهُ وَهُوَ فِي ٱلۡأٓخِرَةِ مِنَ ٱلۡخَٰسِرِينَ٨٥﴾[آل عمران: ۸۵].
«و هرکس دینی غیز از اسلام را بجوید، از او پذیرفته نمی‌شود و او در آخرت از زیانکاران است».
و رسول اکرم جمی‌فرماید: «هرکسی بمیرد در حالی که به خدا شرک می‌ورزد به دوزخ می‌رود» [۹۱].
و اهل سنت و الجماعت در مورد هیچ کس از اهل قبیله به یقین نمی‌گویند که جهنمی است یا بهشتی، هرکس که می‌خواهد باشد مگر کسانی‌که رسول اکرم ججهنمی بودن یا بهشتی بودن آن‌ها را بیان کرده است و بلکه اهل سنت کارشان را به خدا وامی‌گذارند و برای نیکوکار امید پاداش و در مورد گناه‌کاران می‌ترسند که در معرض عذاب قرار گیرند [۹۲].
از این رو آنان برای کسانی‌که رسول خدا جگواهی داده که بهشتی یا جهنمی‌اند گواهی می‌دهند که بهشتی هستند یا جهنمی.
و اهل سنت برای ده نفری که رسول خدا آن‌ها را به بهشت نوید داده، گواهی می‌دهد که بهشتی هستند، رسول اکرم جمی‌فرماید: «ابوبکر در بهشت است، عمر در بهشت است، عثمان در بهشت است، و علی در بهشت است، و طلحه در بهشت است، و زبیر در بهشت است، و عبدالرحمان بن عوف در بهشت است، و سعد بن ابی وقاص در بهشت است، و سعید بن زید در بهشت است، و ابوعبیده بن جراح در بهشت است» [۹۳].
و بسیاری از صحابهشبه بهشت مژده داده شده‌اند مانند عکاشه‌بن محصن، عبدالله بن سلام، ال یاسر، بلال بن ابی ریاح، جعفر بن ابی طالب، عمرو بن ثابت، زید بن حارثه، عبدالله بن رواحه، اسماء بنت ابی بکر، فاطمه بنت اسد، ام عماره، ام ایمن، و فاطمه دختر رسول الله جو خدیجه بنت خویلد، و عایشه و صفیه، و حفصه، و همه همسران آن پیامبر و علاوه از این‌ها تعداد زیادی از صحابه هستند که به بهشت مژده داده شده‌اند. رضی الله عنهم اجمعین.
و اما کسانی‌که نصوص وارد شده که اهل جهنم هستند، اهل سنت به جهنمی بودن آن‌ها گواهی می‌دهند. از آن جمله ابولهب عبدالعزی بن عبدالمطلب، و همسرش ام‌جمیل اروی بنت‌حرب، و ابوجهل و امیه بن خلف، و ابی‌بن‌خلف، و عبدالله ابی بن سلول و دیگر کسانی‌که این امر در مورد آن‌ها ثابت است و اهل سنت و الجماعت معتقدند که بهشت برای هیچ کس ـ هرکس که باشد ـ واجب نیست گرچه عمل و کردارش نیکو باشد مگر اینکه لطف و احسان خدا شامل او شود و آنگاه او به لطف و احسان خداوند وارد بهشت می‌شود.
خداوند متعال می‌فرماید: ﴿وَلَوۡلَا فَضۡلُ ٱللَّهِ عَلَيۡكُمۡ وَرَحۡمَتُهُۥ مَا زَكَىٰ مِنكُم مِّنۡ أَحَدٍ أَبَدٗا وَلَٰكِنَّ ٱللَّهَ يُزَكِّي مَن يَشَآءُۗ وَٱللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٞ﴾[النور: ۲۱].
«و اگر فضل و رحمت الهی شامل نمی‌شد هرگز فردی از شما پاک نمی‌گردید، ولی خداوند هرکس را که بخواهد پاک می‌گرداند، و خدا شنوای آگاه است».
و رسول اکرم جمی‌فرماید: «هیچ کس را عمل او وارد بهشت نمی‌کند» گفتند: و نه شما؟ ای رسول الله! فرمود: «و نه من، مگر اینکه پروردگارم مرا با رحمت بپوشاند» [۹۴].
و اهل سنت و الجماعت: عذاب را برای هر مسلمانی که وعید متوجه او شده واجب نمی‌دانند ـ در غیر از آنچه مقتضی کفر است، یا کسی که گناهش را حلال نداشته ـ ممکن است خداوند او را به خاطر کارهای نیکی که انجام داده یا به سبب شفاعت‌ها یا توبه یا به سبب مصائبی که گرفتارش شده و یا به خاطر بیماری‌هایی که کفاره گناهان هستند، بیامرزد.
خداوند متعال می‌فرماید: ﴿قُلۡ يَٰعِبَادِيَ ٱلَّذِينَ أَسۡرَفُواْ عَلَىٰٓ أَنفُسِهِمۡ لَا تَقۡنَطُواْ مِن رَّحۡمَةِ ٱللَّهِۚ إِنَّ ٱللَّهَ يَغۡفِرُ ٱلذُّنُوبَ جَمِيعًاۚ إِنَّهُۥ هُوَ ٱلۡغَفُورُ ٱلرَّحِيمُ٥٣﴾[الزمر: ۵۳].
و می‌فرماید: ﴿وَلِلَّهِ مَا فِي ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَمَا فِي ٱلۡأَرۡضِۚ يَغۡفِرُ لِمَن يَشَآءُ وَيُعَذِّبُ مَن يَشَآءُۚ وَٱللَّهُ غَفُورٞ رَّحِيمٞ١٢٩﴾[آل عمران: ۱۲۹].
«آنچه در آسمان‌ها و زمین است از آن خداست، هرکس را که بخواهد عفو می‌کند و هرکس را که بخواهد عذاب می‌دهد و خداوند آمرزگار و مهربان است».
و می‌فرماید: ﴿وَإِنِّي لَغَفَّارٞ لِّمَن تَابَ وَءَامَنَ وَعَمِلَ صَٰلِحٗا ثُمَّ ٱهۡتَدَىٰ٨٢﴾[طه: ۸۲].
«و به راستی من بسیار آمرزنده هستم برای کسی‌که توبه کند و ایمان آوَرَد و کار شایسته انجام دهد، آنگاه راه یابد».
و رسول اکرم جمی‌فرماید: «مردی در راهی می‌رفت، شاخه خاری را سر راه بود آن را از سر راه دور کرد، خداوند عمل او را پسندید و او را بخشید» [۹۵].
و اهل سنت و الجماعت بر فرد معینی از مسلمین حکم نمی‌کنند که او از اهل جهنم است و اگر بر او حکم کنند به همیشه ماندن او در دوزخ گواهی نمی‌دهند چون احتمال دارد او توبه کند و خاتمه‌اش خوب باشد، و اگر ناگزیر باید حکم کنند، آنگاه حکم را مقید به مردن بر کفر می‌کنند چون خاتمه فرد اعتبار دارد اگر با ایمان برود بهشتی است ـ ان‌شاءالله ـ هر چند قبل از آن اعمالی ناشایسته انجام داده باشد و اگر خاتمه او با کفر باشد او دوزخی است و همیشه در آن می‌ماند هر چند قبلاً اعمالی صالح انجام داده باشد.
و هرکس مشخص شد که کفر از او سرزده و قبل مرگش آنچه نشانه توبه و ایمانش باشد از او سر نزده باشد بر او به کفر و همیشه در جهنم ماندن حکم می‌شود و این قاعده بر کسی که کفر و ارتداد او ثابت شده تطبیق داده می‌شود اما کافران اصلی برای همیشه در دوزخ می‌مانند.
و اهل سنت و الجماعت معتقدند که هر مخلوقی اَجلی دارد و هیچ کس نمی‌میرد مگر با فرمان خدا و اجل او از پیش مقرر شده است، و هرگاه اجل‌شان فرارسد یک لحظه پس و پیش نمی‌شود و اگر بمیرد یا کشته شود چون اجلش تمام شده می‌میرد. چنان که خداوند متعال می‌فرماید: ﴿وَمَا كَانَ لِنَفۡسٍ أَن تَمُوتَ إِلَّا بِإِذۡنِ ٱللَّهِ كِتَٰبٗا مُّؤَجَّلٗا﴾[آل عمران: ۱۴۵].
«و هیچ کس را نسزد که بمیرد مگر به فرمان خدا و خداوند زمان مرگ او را ثبت کرده و نوشته است».
و اهل سنت و الجماعت معتقدند که وعده الله متعال به مومنان پرهیزگار به بهشت حق است و وعید او به گناه‌کاران که آن‌ها را عذاب می‌دهد حق است.
و وعید او به اینکه کافران و منافقان را عذاب می‌کند و همیشه در دوزخ می‌مانند حق است، و خداوند متعال وعده‌اش را خلاف نمی‌کند، چنان که می‌فرماید: ﴿وَٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ وَعَمِلُواْ ٱلصَّٰلِحَٰتِ سَنُدۡخِلُهُمۡ جَنَّٰتٖ تَجۡرِي مِن تَحۡتِهَا ٱلۡأَنۡهَٰرُ خَٰلِدِينَ فِيهَآ أَبَدٗاۖ وَعۡدَ ٱللَّهِ حَقّٗاۚ وَمَنۡ أَصۡدَقُ مِنَ ٱللَّهِ قِيلٗا١٢٢﴾[النساء: ۱۲۲].
«و کسانی‌که ایمان آوردند، و کار شایسته انجام دادند، آن‌ها را در باغ‌هایی که رودها از زیر آن روان است درمی‌آوریم، و برای همیشه در آن می‌مانند. این وعدۀ حقیقی خداست، و چه کسی از خدا راستگوتر است؟!».
ولی خداوند متعال وعده داده که گناه‌کاران موحّد را به لطف و کرم و رحمت خویش و با شفاعت‌کنندگان بیامرزد و هیچ کسی از آنان در دوزخ جاودانه نباشد، اما این آمرزش را در مورد دیگران منتفی قرار داده، چنان که می‌فرماید: ﴿إِنَّ ٱللَّهَ لَا يَغۡفِرُ أَن يُشۡرَكَ بِهِۦ وَيَغۡفِرُ مَا دُونَ ذَٰلِكَ لِمَن يَشَآءُۚ وَمَن يُشۡرِكۡ بِٱللَّهِ فَقَدِ ٱفۡتَرَىٰٓ إِثۡمًا عَظِيمًا٤٨﴾[النساء: ۴۸].
«بی‌گمان خداوند شرک به خود را نمی‌بخشد و گناهان پایین‌تر از آن را برای هرکس که بخواهد، می‌بخشد و هرکس به خدا شرک ورزد گناه بزرگی را مرتکب شده است».
[۸۶] وعده یعنی خبر دادن از خوبی و پاداش، که از فضل و لطف و رحمت خداوند متعال است، و نصوص شرعی وارد شده که در آن خداوند متعال به کسانی که فرمان‌بردار او هستند وعده پاداش نیک و نعمت پایدار داده است و این وعده الهی قطعاً تحقق می‌یابد و غیرممکن است که خلاف شود و حق بندگان بر خداوند است چون خداوند متعال بر خود واجب کرده که پاداش بدهد. وعید یعنی خبر دادن از شر و عذاب که ناشی از عدالت خداوند و خشم اوست و نصوص شرعی آمده که در آن خداوند گناه‌کاران را به عذاب و شکنجه وعده داده‌است و این وعیدها برای کسانی است که دست به کفر اعتقادی یا عملی زده‌اند یا گناهان کبیره را به لحاظ اعتقادی یا عملی انجام داده‌اند و عذاب الهی در دنیا یا آخرت خواهد بود و حسّی و معنوی است، و وعید الهی خبر می‌دهد که فرد مستحق سزاست نه اینکه حتماً گرفتار آن می‌شود و زمانی گرفتار می‌شود که شرایط عذاب فراهم و موانع منتفی شود. [۸۷] بخاری و مسلم. [۸۸] بخاری و مسلم. [۸۹] مسلم. [۹۰] مسلم. [۹۱] مسلم. [۹۲] از این رو در مورد هیچ کس که کشته شده یا مرده حکم نمی‌شود که او شهید است، چون نیت هرکس را خدا می‌داند و درست این است که گفته شود ما از خدا برای او شهادت می‌خواهیم و ان‌شاءالله او را شهید گمان می‌بریم ـ و برای خدا هیچ مس را تزکیه نمی‌کنیم ـ و این کلمات را به صورت دعا بگوید نه با صیغه قطعی چون سخن قطعی گفتن، سخن گفتن در مورد خدا بدون علم و آگاهی است. [۹۳] صحیح سنن ابوداود آلبانی. [۹۴] مسلم. [۹۵] بخاری.