شیوه اهل سنت و الجماعت در سلوک و اخلاق

یکی از اصول اعتقادی سلف صالح، اهل سنت و الجماعت این است که آنان امر به معروف و نهی از منکر می‌کنند [۱۷۱].

و معتقدند که برتر بودن این امت و استقامت آن مشروط به بقای این کار خجسته است و امر به معروف و نهی از منکر از بزرگترین شعائر اسلام و دین و سبب حفظ جماعت و وحدت و دولت آن است، و از مهم‌ترین آورده‌های پیامبران علیهم الصلاه و السلام است، و از اموری است که زندگی بشریت جز با آن قوام نمی‌یابد، و خداوند متعال می‌فرماید: ﴿كُنتُمۡ خَيۡرَ أُمَّةٍ أُخۡرِجَتۡ لِلنَّاسِ تَأۡمُرُونَ بِٱلۡمَعۡرُوفِ وَتَنۡهَوۡنَ عَنِ ٱلۡمُنكَرِ وَتُؤۡمِنُونَ بِٱللَّهِ﴾[آل عمران: ۱۱۰].

«شما بهترین امتی هستید که برای (سود) مردم آفریده شده‌اید، امر به معروف و نهی از منکر می‌کنید و به خدا ایمان دارید».

و معتقدند که امر به معروف و نهی از منکر از واجب‌ترین واجبات بر این امت است که هرکسی باید به اندازه توان خود با قول و عمل آن را انجام دهد. امر به معروف می‌کنند و از منکر بازمی‌دارند تا محارم الهی هتک نشود و مرزهای خداوندی مورد تجاوز قرار نگیرد، و امر به معروف و نهی از منکر با ستمگران و فاسقان جهاد است و انجام دهنده آن پاداش می‌یابد و ترک کننده‌اش مجازات می‌شود، خداوند متعال می‌گوید: ﴿وَلۡتَكُن مِّنكُمۡ أُمَّةٞ يَدۡعُونَ إِلَى ٱلۡخَيۡرِ وَيَأۡمُرُونَ بِٱلۡمَعۡرُوفِ وَيَنۡهَوۡنَ عَنِ ٱلۡمُنكَرِۚ وَأُوْلَٰٓئِكَ هُمُ ٱلۡمُفۡلِحُونَ١٠٤﴾[آل عمران: ۱۰۴].

«و باید از شما گروهی باشند که (مردم را) به خیر فرا بخوانند و به کار خوب فرمان دهند و از کار بد باز دارند و ایشان رستگارانند».

و می‌فرماید: ﴿لَيۡسُواْ سَوَآءٗۗ مِّنۡ أَهۡلِ ٱلۡكِتَٰبِ أُمَّةٞ قَآئِمَةٞ يَتۡلُونَ ءَايَٰتِ ٱللَّهِ ءَانَآءَ ٱلَّيۡلِ وَهُمۡ يَسۡجُدُونَ١١٣ يُؤۡمِنُونَ بِٱللَّهِ وَٱلۡيَوۡمِ ٱلۡأٓخِرِ وَيَأۡمُرُونَ بِٱلۡمَعۡرُوفِ وَيَنۡهَوۡنَ عَنِ ٱلۡمُنكَرِ وَيُسَٰرِعُونَ فِي ٱلۡخَيۡرَٰتِۖ وَأُوْلَٰٓئِكَ مِنَ ٱلصَّٰلِحِينَ١١٤﴾[آل عمران: ۱۱۳-۱۱۴].

«آنان همه یکسان نیستند، از اهل کتاب گروهی پابرجا هستند و در بخش‌هایی از شب به نماز ایستاده و آیات خدا را می‌خوانند. به خدا و روز آخرت ایمان دارند و امر به معروف و نهی از منکر می‌کنند، و به انجام کارهای خوب می‌شتابند و ایشان از شایستگانند».

و رسول اکرم جمی‌فرماید: «هرکسی از شما منکری دید باید آن را با دست خویش تغییر دهد و اگر نتوانست با زبانش تغییر دهد و اگر نتوانست با قلب خود، و آن ایمانش ضعیف‌تر است» [۱۷۲].

و اهل سنت و الجماعت باور دارند که ترک این شعیره بزرگ سبب نزول عذاب خدا می‌گردد و ترک آن موجب می‌شود تا مردم مستحق لعنت الهی قرار بگیرند، و ترک آن از مهم‌ترین عوامل شیوع فساد و انحراف در حیات امت است و خداوند متعال می‌فرماید: ﴿فَلَمَّا نَسُواْ مَا ذُكِّرُواْ بِهِۦٓ أَنجَيۡنَا ٱلَّذِينَ يَنۡهَوۡنَ عَنِ ٱلسُّوٓءِ وَأَخَذۡنَا ٱلَّذِينَ ظَلَمُواْ بِعَذَابِۢ بَ‍ِٔيسِۢ بِمَا كَانُواْ يَفۡسُقُونَ١٦٥﴾[الأعراف: ۱۶۵].

«و هنگامی که آنچه را بدان تذکر داده شده بودند، فراموش کردند، کسانی را که از بدی باز می‌داشتند و از منکر نهی می‌کردند نجات دادیم، و کسانی را که ستم کردند به سبب فسق و تمردی که می‌کردند به عذاب سختی گرفتار کردیم».

و می‌فرماید: ﴿لُعِنَ ٱلَّذِينَ كَفَرُواْ مِنۢ بَنِيٓ إِسۡرَٰٓءِيلَ عَلَىٰ لِسَانِ دَاوُۥدَ وَعِيسَى ٱبۡنِ مَرۡيَمَۚ ذَٰلِكَ بِمَا عَصَواْ وَّكَانُواْ يَعۡتَدُونَ٧٨ كَانُواْ لَا يَتَنَاهَوۡنَ عَن مُّنكَرٖ فَعَلُوهُۚ لَبِئۡسَ مَا كَانُواْ يَفۡعَلُونَ٧٩﴾[المائدة: ۷۸-۷۹].

«کسانی از بنی‌اسراییل که کفر ورزیدند، بر زبان داود و عیسی پسر مریم نفرین شدند، این بدان خاطر بود که آنان سرکشی می‌کردند و از حد می‌گذشتند. آنان یکدیگر را از منکری که انجام می‌دادند باز نمی‌داشتند، چه کار زشتی می‌کردند!؟».

و اهل سنت و الجماعت معتقدند امر به معروف و نهی از منکر باید با نرمی باشد و با حکمت و موعظه حسنه به راه خدا دعوت داده شود، چنان که خداوند متعال می‌فرماید: ﴿ٱدۡعُ إِلَىٰ سَبِيلِ رَبِّكَ بِٱلۡحِكۡمَةِ وَٱلۡمَوۡعِظَةِ ٱلۡحَسَنَةِۖ وَجَٰدِلۡهُم بِٱلَّتِي هِيَ أَحۡسَنُۚ إِنَّ رَبَّكَ هُوَ أَعۡلَمُ بِمَن ضَلَّ عَن سَبِيلِهِۦ وَهُوَ أَعۡلَمُ بِٱلۡمُهۡتَدِينَ١٢٥﴾[النحل: ۱۲۵].

«(مردم را) با حکمت و اندرز نیکو و زیبا به راه پروردگارت فراخوان و با ایشان به شیوه‌ی نیکوتر و بهتر گفتگو کن. بی‌گمان پروردگارت به حال کسی‌که از راه او گمراه و منحرف می‌شود آگاهتر، و او به راه یافتگان داناتر است».

و می‌گویند وقتی انسان در امر به معروف و نهی از منکر از سوی مردم مورد اذیت و آزار قرار گرفت باید صبر کند، چنان که خداوند متعال می‌فرماید: ﴿يَٰبُنَيَّ أَقِمِ ٱلصَّلَوٰةَ وَأۡمُرۡ بِٱلۡمَعۡرُوفِ وَٱنۡهَ عَنِ ٱلۡمُنكَرِ وَٱصۡبِرۡ عَلَىٰ مَآ أَصَابَكَۖ إِنَّ ذَٰلِكَ مِنۡ عَزۡمِ ٱلۡأُمُورِ١٧﴾[لقمان: ۱۷].

«ای فرزندم! نماز را برپای‌دار و به کار نیک دستور بده و از کار بد باز‌دار و در برابر آنچه به تو می‌رسد شکیبا باش که این از کارهای سترگ است».

و اهل سنت و الجماعت وقتی وظیفه امر به معروف و نهی از منکر را انجام می‌دهند در ضمن آن به اصلی دیگر ملتزم هستند و آن اصل، حفاظت بر وحدت و همدلی و دور انداختی تفرقه و اختلاف است. و اهل سنت و الجماعت معتقدند که هر مسلمانی باید به بهترین شیوه مورد نصیحت و خیرخواهی قرار گیرد، و رسول خدا جمی‌فرماید: «این نصیحت است» گفتم: برای چه کسی؟ گفت: «برای خدا و کتابش و پیامبر و حکام مسلمین و عموم مسلمان‌ها» [۱۷۳].

و معتقدند در راستای نیکوکاری و تقوا همکاری و تعاون واجب است، چنان که خداوند متعال می‌فرماید: ﴿وَتَعَاوَنُواْ عَلَى ٱلۡبِرِّ وَٱلتَّقۡوَىٰۖ وَلَا تَعَاوَنُواْ عَلَى ٱلۡإِثۡمِ وَٱلۡعُدۡوَٰنِۚ وَٱتَّقُواْ ٱللَّهَۖ إِنَّ ٱللَّهَ شَدِيدُ ٱلۡعِقَابِ﴾[المائدة: ۲].

«و یکدیگر را بر نیکی و پرهیزگاری کمک نمایید و همدیگر را بر انجام گناه و تجاوز یاری نکنید. و از خدا بترسید، همانا خدا کیفر شدیدی دارد».

و اهل سنت و الجماعت شعائر اسلام و دین همانند نماز جماعت و جمعه و نماز عید و نماز طلب باران، و حج و جهاد به همراه حکام خواه نیکوکار باشند یا فاسق باشند، برخلاف بدعت گذاران، را برپا می‌دارند و برای ادای نمازهای فرض در اول وقت به همراه جماعت می‌شتابند ـ خواندن نمازها در اول وقت افضل است به جز نماز عشاء ـ و به فروتنی در نماز امر می‌کنند، چنان که خداوند می‌فرماید: ﴿قَدۡ أَفۡلَحَ ٱلۡمُؤۡمِنُونَ١ ٱلَّذِينَ هُمۡ فِي صَلَاتِهِمۡ خَٰشِعُونَ٢﴾[المؤمنون: ۱-۲].

«مسلّماً مؤمنان پیروز و رستگارند. کسانی‌که در نمازشان فروتن و خاشع هستند».

و اهل سنت و الجماعت به تلاش در طاعت و عبادت خدا و به خواندن نماز شب و احیای شب‌ها با نماز و تلاوت قرآن توصیه می‌کنند، زیرا این کار از رهنمودهای رسول اکرم جاست، و خداوند هم به پیامبرش فرمان می‌دهد که نماز شب بخواند و بر آن مواظبت نماید، چنان که از عائشهلروایت است که پیامبر جچنان در شب‌ها عبادت می‌کرد که پاهایش ورم می‌نمود. عائشه گفت: ای رسول خدا جچرا چنین می‌کنی و حال آن که خداوند گناهان گذشته و آینده‌ات را بخشده است؟ فرمود: «آیا بنده‌ای شکرگزار نباشم» [۱۷۴].

و اهل سنت و الجماعت در مواقع آزمایش و مصیبت با شکیبایی به هنگام بلا و شکرگزاری به هنگام آسایش ثابت قدم می‌مانند، خداوند متعال می‌فرماید: ﴿إِنَّمَا يُوَفَّى ٱلصَّٰبِرُونَ أَجۡرَهُم بِغَيۡرِ حِسَابٖ﴾[الزمر: ۱۰].

«قطعاً به شکیبایان پاداش‌شان به تمام و کمال و بدون حساب داده می‌شود».

و رسول اکرم جمی‌فرماید: «پاداش بزرگ با بلای بزرگ است، و هرگاه خداوند قومی را دوست بدارد آنان را می‌آزماید، پس هرکسی راضی شد، خداوند از او راضی می‌شود و هرکسی ناراضی شد، خدا نیز از او ناراضی خواهد بود» [۱۷۵].

و اهل سنت از خداوند بلا نمی‌خواهند و هیچ‌گاه آرزوی بلا و مصیبت را نمی‌کنند، چون نمی‌دانند آیا در آن ثابت قدم می‌مانند یا نه؟ ولی وقتی به بلا گرفتار شوند صبر پیشه می‌کنند، و رسول اکرم جمی‌فرماید: «روبرو شدن با دشمن را آرزو نکنید و از خداوند بخواهید که شما را در امان قرار دهد؛ اما وقتی با آن‌ها روبرو شدید صبر کنید، و بدانید که بهشت زیر سایه شمشیرهاست» [۱۷۶].

و اهل سنت و الجماعت به هنگام سختی ها و مصائب از رحمت الهی ناامید نمی‌شوند، چون خداوند ناامیدی را برای مومنان حرام کرده است، اما ایام بلا را در حالی به سر می‌کنند که به فتح و پیروزی نزدیک و قطعی امیدوارند، چون آنان به وعده الهی و نصرت خداوندی اعتماد دارند، و ایمان دارند که سختی آسانی به دنبال دارد و به همراه سختی و مضیقه راه برون رفت خواهد آمد، و قبل از همه چیز اسباب مصیبت و بلا را در وجود خود می‌جویند، و معتقدند که مصائب و بلاهایی که به آن‌ها می‌رسد به سبب گناهانی است که مرتکب شده‌اند، و معتقدند که گاهی کمک و یاری خداوند به سبب ارتکاب گناه یا کوتاهی ورزیدن در عبادت و یا اتباع سنت و یا عمل به آن، به تاخیر می‌افتد زیرا خداوند متعال می‌فرماید: ﴿وَمَآ أَصَٰبَكُم مِّن مُّصِيبَةٖ فَبِمَا كَسَبَتۡ أَيۡدِيكُمۡ وَيَعۡفُواْ عَن كَثِيرٖ٣٠﴾[الشورى: ۳۰].

«و هر مصیبتی که گریبانگیرتان شود، به خاطر کارهایی است که خود کرده‌اید، و خداوند از بسیاری (از کارهای شما) گذشت می‌کند».

و آنان در سختی و در نصرت دین بر اسباب زمینی و فریبندگی‌های دنیوی و سنت‌های هستی تکیه نمی‌کنند و از طرفی نیز از آن غافل نمی‌شوند و به عنوان سبب از آن بهره می‌جویند، همان طور که شریعت به ما فرمان داده است، ولی قبل از آن معتقدند که..... الهی و استغفار از گناهان و تکیه بر خداوند و شکرگزاری در حال رفاه و آسایش از اسباب مهم برای گشایش و دوز شدن سختی‌هاست.

و اهل سنت و الجماعت ایمان دارند که در دین و دنیای خود در این زندگی مورد آزمایش و به مشکلاتی گرفتار خواهند شد، و مصایب کفارّه گناهان است و مقام و پاداش آن‌ها را بالا می‌برد و آنان در زندگی دنیا غریب و مسافر هستند که به جهان آخرت سفر می‌کنند، و دنیا نسبت به نعمت‌های جاودانه آخرت برای‌شان به سان زندان است، زندانی است برای دل‌های‌شان و زینت‌های آن و فتنه‌ها و شهوات و گناهانش زندانی است برای اعضا و جوارح آنان، جز آنچه خداوند برای‌شان جایز قرار داده؛ که در آن مورد ملامت نیستند، و خداوند متعال می‌فرماید: ﴿هُنَالِكَ ٱبۡتُلِيَ ٱلۡمُؤۡمِنُونَ وَزُلۡزِلُواْ زِلۡزَالٗا شَدِيدٗا١١﴾[الأحزاب: ۱۱].

«آن‌جا (بود که) مؤمنان مورد آزمایش قرار گرفتند و سخت متزلزل شدند».

و رسول اکرم جمی‌فرماید: «همواره مرد و زن مومن در وجود و در فرزندان و اموال خود گرفتار بلا می‌شوند تا اینکه خداوند را ملاقات می‌کنند در حالی که هیچ گناهی بر او نمانده است» [۱۷۷].

و می‌فرماید: «دنیا زندان مومن و بهشت کافر است» [۱۷۸].

و اهل سنت و الجماعت از سزای ناسپاسی نعمت و انکار آن و ادا نکردن حق آن می‌ترسند، از این رو آن‌ها را می‌بینی که از همه مردم در شکرگزاری و ستایش خداوند بیشتر می‌کوشند و بیش از همه بر شکرگزاری و تمجید خداوند مواظبت می‌کنند و شکرگزار هر نعمت کوچک و بزرگ هستند. و رسول اکرم جمی‌فرماید: «به کسانی نگاه کنید که از شما در سطح پائین‌تر قرار دارند و به کسانی نگاه نکنید که از شما در سطح بالاتری قرار گرفته‌اند چون چنین چیزی باعث می‌شود تا نعمت الله متعال را حقیر ندانید» [۱۷۹].

چون ترس و هراس از الله متعال از ویژگی‌های برجسته آن‌ها به شمار می‌رود و این به خاطر قوت ایمان‌شان است و به خاطر آن است که همواره خداوند متعال را مدنظر دارند و گویا پیش پروردگارشان ایستاده‌اند چون ترس الهی هیچ‌گاه از دل‌های‌شان بیرون نمی‌رود.

و آنان ایمان دارند که خداوند متعال توانگر است و علاوه از او همه به رحمت او نیازمندند، و او نیرومند است و غیر از او همه ناتوان‌اند و اهل سنت و الجماعت هرگاه خداوند یگانه را یاد کنند آرام می‌گیرند و فروتنی تمام وجود آن‌ها را فرامی‌گیرد، چون امر الهی را تعظیم می‌کنند و هیبت و شکوه خداوندی را درک کرده و از عذاب دردناک او می‌هراسند و هرگاه کمال مهربانی خداوند به بندگانش و پاداش فراوانی که به بندگان می‌دهد را یادمی‌آورند دل‌های‌شان آکنده از امید می‌شود و راحت و شادمان می‌شوند، پس هرگاه عذاب الهی یاد شود دل‌های‌شان هراسان می‌شود و هرگاه رحمت خداوند و پاداش بزرگ او ذکر شود دل‌های‌شان آرام می‌گیرد؛ و حالت خداشناسان و آنان که از عذاب دردناک خداوند می‌هراسند این‌گونه است، چنان که خداوند متعال می‌فرماید: ﴿إِنَّمَا ٱلۡمُؤۡمِنُونَ ٱلَّذِينَ إِذَا ذُكِرَ ٱللَّهُ وَجِلَتۡ قُلُوبُهُمۡ وَإِذَا تُلِيَتۡ عَلَيۡهِمۡ ءَايَٰتُهُۥ زَادَتۡهُمۡ إِيمَٰنٗا وَعَلَىٰ رَبِّهِمۡ يَتَوَكَّلُونَ٢ ٱلَّذِينَ يُقِيمُونَ ٱلصَّلَوٰةَ وَمِمَّا رَزَقۡنَٰهُمۡ يُنفِقُونَ٣ أُوْلَٰٓئِكَ هُمُ ٱلۡمُؤۡمِنُونَ حَقّٗاۚ لَّهُمۡ دَرَجَٰتٌ عِندَ رَبِّهِمۡ وَمَغۡفِرَةٞ وَرِزۡقٞ كَرِيمٞ٤﴾[الأنفال: ۲-۴].

«مؤمنان تنها کسانی‌اند که هرگاه خدا یاد شود دل‌های‌شان هراسان می‌گردد، و وقتی که آیات خدا بر آنان خوانده شود ایمانشان افزوده می‌شود بر پروردگارشان توکل می‌کنند. کسانی‌که نماز را برپا می‌دارند، و از آنچه به ایشان روزی داده‌ایم، می‌بخشند. ایشان واقعاً مؤمن هستند، و نزد پروردگارشان دارای درجاتی عالی، و آمرزش، و روزی پاک و فراوان می‌باشند».

و اهل سنت و الجماعت با اخلاق نیکو و کارهای خوب و کردار و گفتار پسندیده خود را می‌آریاند، یکدیگر را دوست می‌دارند و با همدیگر مهربان هستند و کاستی‌های همدیگر را جبران کرده و دوستی و دشمنی آن‌ها فقط براساس دین است، پس آنان از همه مردم دارای اخلاق نیکوتر هستند و بیش از همه تلاش می‌کنند تا با طاعت و عبادت خود زا تزکیه کنند، سخن نیکو و سودمند به زبان می‌آورند.

و خلاصه اینکه بعد از پیامبران علیهم الصلاه و السلام آنان برگزیده‌ترین و بهترین بندگان خدا هستند و یکی از ویژگی‌هایشان این است که تفاوت زمان و مکان اعتقاد و اخلاق آن‌ها تفاوت نمی‌کند، و رسول اکرم جمی‌فرماید: «کامل‌ترین مومنان از لحاظ ایمانی، کسانیند که اخلاق‌شان نیکوتر است» [۱۸۰].

و می‌فرماید: «پسندیده‌ترین شما و نزدیک‌ترین‌تان روز قیامت به من، کسانیند که اخلاش‌شان نیکوتر و بهتر است» [۱۸۱].

و می‌فرماید: «هیچ چیزی در ترازوی اعمال سنگین‌تر خوش اخلاقی نیست، و صاحب اخلاق نیکو بوسیله آن به مقامی می‌رسد که صاحب نماز و روزه به آن می‌رسد» [۱۸۲].

[۱۷۱] بدان که تغییر منکر چند شرط دارد که برخی عبارتند از: ـ کسی‌که نهی از منکر می‌کند به آنچه از آن نهی می‌کند آگاه باشد. ـ مطمئن باشد که معروفی ترک گفته شده و منکری مورد ارتکاب قرار گرفته است. ـ تغییر منکر به وقوع منکر بزرگ‌تر نیانجامد. [۱۷۲] مسلم. [۱۷۳] مسلم. [۱۷۴] بخاری. [۱۷۵] بخاری. [۱۷۶] بخاری. [۱۷۷] صحیح سنن ترمذی آلبانی. [۱۷۸] مسلم. [۱۷۹] صحیح سنن ترمذی آلبانی. [۱۸۰] صحیح سنن ترمذی آلبانی. [۱۸۱] صحیح سنن ترمذی آلبانی. [۱۸۲] صحیح سنن ترمذی آلبانی.