نظام شورا در اسلام
همه علما و دانشمندان مسلمان اعم از متقدمین و متأخرین، بر این امر اتفاق دارند كه در دین مقدس اسلام (قرآن و سنت)، سیستم و طریقه مشخصی برای برگزاری و تدویر شورا تعیین نشده است، بلكه چگونگی تطبیق و اجرای آن به مقتضای زمان، اوضاع و شرایط و بالآخره مصالح مسلمین، به امت واگذار گردیده است. چنانکه شهید سید قطب می‌نویسد: فرم (شكل- نحوه) إعمال شورا، یک قالب آهنین و غیر قابل تغییر ندارد، بلكه به شرایط مقتضی زمانی و مكانی بستگی داشته و نظام خاصی ندارد و باید طبق مقتضیات زمان عمل شود [۷۹]. هرگاه شریعت طریقه خاصی برای شور و مشورت تعیین نكرده باشد، این امر به احتیاجات و خواست‌ها و راه‌های زندگی هر عصری موكول خواهد بود، ولی اساس و بنیاد آن، راه و روش كلی آن، روشن است و از اساسی‌ترین شرایط آن شركت دادن مردم در كارهای خودشان می‌باشد؛ و از اینجاست كه دیگر مجالی برای خشم و غضب باقی نمی‌ماند، چون در واقع خود توده مردم شریک تدبیر امور خود می‌باشند [۸۰].
با مراجعه به قرآن كریم ثابت می‌گردد كه در آن تنها به شورا و مشورت اشاره و تأكید شده است. اما كیفیت تدویر و طریق برگزاری آن مشخص نگردیده است؛ آیه ﴿وَأَمۡرُهُمۡ شُورَىٰ بَيۡنَهُمۡ﴾ و ﴿وَشَاوِرۡهُمۡ فِي ٱلۡأَمۡرِ﴾ مبین آن است.
همچنان با رجوع به سنت نبوی ج ثابت می‌شود كه آن حضرت ج از طرق و شیوه‌های مختلفی در برگزاری شورا استفاده نموده‌اند (چنانکه قبلاً با تفصیل ذكر نمودیم)، گاه با یک نفر در امری مشوره نموده و به آن عمل كرده‌اند، مانند مشورت آن حضرت با حباب ابن منذرس در غزوه بدر و سلمان فارسیس در غزوه خندق؛ گاهی هم با دو و یا سه نفر به مشورت پرداخته‌اند، چنانکه در حادثه افک با حضرات علی و اسامه ابن زیدش و در غزوه احزاب با حضرات سعدَین (سعد بن معاذ و سعد بن عباده) مشوره نمودند. زمانی هم با نقباء [۸۱] به مشورت پرداخته و بعضاً هم با همه مردم در موضوعی مشوره نموده و رو به مردم کرده و فرموده‌اند: ای مردم! برایم مشوره بدهید. چنانکه در غزوه بدر صورت گرفت.
همانگونه كه در مورد شورا در خلافت‌های راشده مطالبی بیان گردید، خلفای راشدینش نیز از شیوه و طریقه معینی در امر شورا استفاده ننمودند، بلکه با توجه به اوضاع و حالات، شیوه‌های متفاوتی را بكار بسته‌اند.
امروزه كه مسلمانان خواهان نظام (دولت) اسلامی هستند، باید با توجه به این كه از یک طرف تعداد مسلمین الحمد لله در جهان در حال افزایش است؛ و از جانب دیگر، نیاز مبرمی به شورا (با در نظرداشت اوضاع جهان اسلام و این كه حتی كشورهای غیر اسلامی شورا را منحیث اصلی از اصول اساسی در نظام‌های‌شان پذیرفته و نهادهای مخصوصی را تحت نام "پارلمان" و معادل آن به این امر اختصاص داده‌اند) احساس می‌شود. جمیع امت و بخصوص علما و دانشمندان مسلمان ضمن توجه جدی به ایجاد نظام (دولت) اسلامی، باید توجه جدی به شورا (ركنی از اركان اساسی نظام سیاسی اسلام) داشته باشند؛ و سعی کنند در پرتو آیین برگزیده الهی (اسلام)، قاعده و نظام مخصوصی را برای شورا كه مناسب به اوضاع و شرایط جامعه اسلامی بوده و نیازمندی‌های مسلمین و دولت اسلامی را مرفوع سازد، وضع نمایند.
[۷۹] محمد مهدی آصفی، منبع پیشین: ص ۳۲٧. [۸۰] سید قطب، اسلام و صلح جهانی: ص ١٥٠. [۸۱] چهارده تن از صاحب نظران و اهل نظر از مهاجرین و انصار كه رسول الله ج اكثراً با آن‌ها روی موضوعات مهم به مشورت می‌پرداختند، در تاریخ اسلام به نام "نقباء" یاد گردیده‌اند.