کلیدهای تدبر در قرآن

مسأله اول: اهمیت این هدف

این همان هدف مهم و مقصود نهایی نازل شدن قرآن است. چون‌که امر به خواندن قرآن شده است و ثواب نیز بر خواندن آن مترتب شده است. خداوند عزّوجلّ می‌فرماید:

﴿كِتَٰبٌ أَنزَلۡنَٰهُ إِلَيۡكَ مُبَٰرَكٞ لِّيَدَّبَّرُوٓاْ ءَايَٰتِهِۦ وَلِيَتَذَكَّرَ أُوْلُواْ ٱلۡأَلۡبَٰبِ ٢٩﴾[ص: ۲٩].

«کتاب پرخیر و برکتی است و آن را برای تو فروفرستاده‌ایم تا دربارۀ آیه‌هایش بیاندیشند، و خردمندان پند گیرند».

﴿أَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ ٱلۡقُرۡءَانَۚ وَلَوۡ كَانَ مِنۡ عِندِ غَيۡرِ ٱللَّهِ لَوَجَدُواْ فِيهِ ٱخۡتِلَٰفٗا كَثِيرٗا ٨٢﴾[النساء: ۸۲].

«آیا دربارۀ قرآن نمی‌اندیشند و اگر از سوی غیرخدا آمده بود در آن تناقضات و اختلافات فراوانی پیدا می‌کردند».

﴿أَفَلَمۡ يَدَّبَّرُواْ ٱلۡقَوۡلَ أَمۡ جَآءَهُم مَّا لَمۡ يَأۡتِ ءَابَآءَهُمُ ٱلۡأَوَّلِينَ ٦٨﴾[المؤمنون: ۶۸].

«آیا آنان سخنان را نمی‌سنجند یا اینکه مطالبی برای آنان آمده است که برای نیاکانشان نیامده است».

﴿إِنَّ فِي ذَٰلِكَ لَذِكۡرَىٰ لِمَن كَانَ لَهُۥ قَلۡبٌ أَوۡ أَلۡقَى ٱلسَّمۡعَ وَهُوَ شَهِيدٞ ٣٧﴾[ق: ۳٧].

«به راستی در این بیدار باش اندرز بزرگی است برای آنکه دلی داشته باشد یا با حضور قلب گوش فرا دارد».

ابن مسعودسمی‌گوید: «هرگاه خواستید علم داشته باشید این قرآن را پخش کنید و توسعه بدهید چونکه علم اولین و آخرین در آن نهفته است.» [۱۸]

حسن بن علیبمی‌گوید: «اگر پیشینیان شما قرآن را نامه‌هایی از جانب پروردگار می‌دانستند به خاطر این بود که آن‌ها شبها در آن تدبّر می‌کردند و روزها به بررسی آن می‌پرداختند [۱٩].» و مسروق بن أجدع/(که از بزرگان تابعی کوفه بود و تمامی صحابه را می‌شناخت) می‌گوید: «ما چیزی را از اصحاب پیامبر جسؤال نمی‌کردیم جز اینکه علمشان در قرآن وجود داشت ولی در این نیز قاصر هستیم [۲٠] [۲۱] [۲۲].» و عبدالله بن عمربمی‌گوید: «زمان طولانی زندگی کردیم در حالی که یکی از ما قبل از قرآن ایمان می‌آورد، پس سوره‌ای بر محمّد جنازل می‌شد و ما حلال و حرام و امر و نهی آن را یاد گرفتیم. و نیز در چیزهایی که نیاز به درنگ و تأمل داشت توقف کردیم. سپس مردانی را دیدم که بعد از نزول قرآن ایمان آورده بودند، سپس قرآن را از اول تا آخر می‌خواندند و امر و نهی و چیزهای مسکوت آن را نمی‌دانستند.» [۲۳]

و حسن بصری/می‌گوید: «خداوند آیاتی را که نازل کرده است، دوست دارد که مردم بدانند چرا آن را نازل کرده و مراد از نزول آن چه بوده است [۲۴].» و از عبدالله بن عمربروایت شده که: «بر شماست که قرآن را بیاموزید و آن را به فرزندانتان یاد دهید. چونکه در مورد قرآن از شما سؤال می‌شود و نسبت به آن به شما ثواب داده می‌شود و برای عقلا چنین واعظی کفایت می‌کند [۲۵].» و حسن بصری/می‌گوید: «سه گروه قرآن را می‌خوانند: گروهی که به وسیله آن کسب روزی می‌کنند. و گروهی که به حروف آن مشغول می‌شوند (ظاهر آن را رعایت می‌کنند.) و حق آن را پایمال می‌کنند، بر رعیّت قومشان ستم می‌کنند. و با آن به مقامها می‌رسند، بیشتر حاملین قرآن از این صنف هستند - خداوند آن‌ها را زیاد نگرداند – و گروهی به داروی قرآن پناه می‌آورند و آن را بر زخم قلب هایشان می‌نهادند با آن در میدانهای نبرد، شدت می‌ورزیدند. و با نرمی در خانه‌هایشان برخورد می‌کردند، و ترس و اندوه را از خود دور می‌کردند پس این‌ها همان کسانی هستند که خداوند به خاطر آن‌ها باران رحمت ‌می‌بارانید و بر دشمنانشان پیروز می‌گردانید. و خداوند برای این گروه از حاملان قرآن عزیرتر از طلای ناب و زرسره است.» [۲۶]

احمد بن ابی الحواری/می‌گوید: «من وقتی که قرآن را می‌خوانم و در آیه‌های آن نظر می‌کنم، عقلم شگفت‌زده می‌ماندو از حافظان قرآن کریم تعجب می‌کنم که چگونه راحت می‌خوابند و به امور دنیوی می‌پردازند، در حالی که قرآن و کلام خدا را تلاوت می‌کنند، ولی اگر آنچه را که تلاوت می‌کنند، بفهمند، و حقیقت آن را بشناسند، از آن لذّت می‌برند و به مناجات می‌پردازند، و خواب از چشمان آن‌ها می‌رود به خاطر خوشحالی آن چیزی که خداوند به آن‌ها بخشیده است.» [۲٧]

[۱۸] مصنف ابن ابی شیبه، ج ۶ / ص ۱۲۶ – معجم الکبیر الطبرانی، ج ٩ / ص ۱۳۶ – شعب الایمان بیهقی، ج ۲/ ص ۳۳۲. [۱٩] البتیان، نووی، ص ۲۸. [۲٠] شعب الایمان، بیهقی، ج ۵ / ص ۲۳۱. [۲۱] محتوای آیات شامل علم به خدا و روز قیامت. [۲۲] قرائت صرف الفاظ. [۲۳] المستدرک علی الصحیحین، ج ۱ / ص ٩۱. [۲۴] نفسیر قرطبی، ج ۱ / ص ۲۶. [۲۵] کنزل العمال، ۲۳ مشکل الآثار، طحاوی، ۱/۱٧۱. [۲۶] ابن جوزی، العلل، ۱/۱۱٠. [۲٧] لطائف المعارف، ص ۲٠۳.