کلید سوّم: مشغول شدن به قرآن

این یکی از مهمترین کلیدهای تدبر قرآن است که دارای جایگاه والایی است. و تعدادی از نصوص در مورد اهمیّت آن آمده است. از جمله این فرمودۀ خداوند:

﴿وَمِنَ ٱلَّيۡلِ فَتَهَجَّدۡ بِهِۦ نَافِلَةٗ لَّكَ عَسَىٰٓ أَن يَبۡعَثَكَ رَبُّكَ مَقَامٗا مَّحۡمُودٗا ٧٩﴾[الإسراء: ٧٩].

«در پاسی از شب از خواب برخیز و در آن نماز تهجد بخوان این یک فریضۀ اضافی برای توست. باشد که خداوند تو را به مقام ستوده‌ای برساند».

و این فرموده خداوند:

﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلۡمُزَّمِّلُ ١ قُمِ ٱلَّيۡلَ إِلَّا قَلِيلٗا ٢ نِّصۡفَهُۥٓ أَوِ ٱنقُصۡ مِنۡهُ قَلِيلًا ٣ أَوۡ زِدۡ عَلَيۡهِ وَرَتِّلِ ٱلۡقُرۡءَانَ تَرۡتِيلًا ٤ إِنَّا سَنُلۡقِي عَلَيۡكَ قَوۡلٗا ثَقِيلًا ٥﴾[المزمل: ۱-۵].

«ای جامعه به خود پیچیده! – شب، جز اندکی (از شب) بیدار بمان – نیمی از شب، یا کمی از نیمه بکاه – یا بر نیمۀ آن بیفزا و قرآن را خیلی خوب بخوان – ما سخن سنگینی را بر تو نازل خواهیم کرد».

﴿۞لَيۡسُواْ سَوَآءٗۗ مِّنۡ أَهۡلِ ٱلۡكِتَٰبِ أُمَّةٞ قَآئِمَةٞ يَتۡلُونَ ءَايَٰتِ ٱللَّهِ ءَانَآءَ ٱلَّيۡلِ وَهُمۡ يَسۡجُدُونَ ١١٣﴾[آل عمران: ۱۱۳].

«آنان همه یکسان نیستند، گروهی از اهل کتاب پابرجا هستند و در بخش‌هایی از شب – در حالی که به نماز ایستاده‌اند – آیات خدا را می‌خوانند».

﴿أَمَّنۡ هُوَ قَٰنِتٌ ءَانَآءَ ٱلَّيۡلِ سَاجِدٗا وَقَآئِمٗا يَحۡذَرُ ٱلۡأٓخِرَةَ وَيَرۡجُواْ رَحۡمَةَ رَبِّهِۦۗ قُلۡ هَلۡ يَسۡتَوِي ٱلَّذِينَ يَعۡلَمُونَ وَٱلَّذِينَ لَا يَعۡلَمُونَۗ إِنَّمَا يَتَذَكَّرُ أُوْلُواْ ٱلۡأَلۡبَٰبِ ٩﴾[الزمر: ٩].

«(آیا شخص مشرک بهتر است) یا کسی که در اوقات شب سجده‌کنان و ایستاده به طاعت و عبادت مشغول می‌شود و (خویشتن را) از (عذاب) آخرت به دور می‌دارد. و رحمت پروردگار خود را خواستار می‌گردد؟ بگو: آیا کسانی که می‌دانند با کسانی که نمی‌دانند، برابر و یکسانند؟ تنها خردمندان پند و اندرز می‌گیرند».

و پیامبر جفرموده است که: «حسد جز در دو مورد وجود ندارد؛ مردی که قرآن خداوند را در اثنای شب و روز می‌خواند. و مردی که خداوند به وی مالی داده است و او آن را در اثنای شب و روز می‌بخشد.» [٧۶]

پس با مقایسه کلمات بخشیدن مال و خواندن قرآن، در می‌یابیم، کسی که خداوند به او قرآن داده است اگر آن را در نمازهایش نخواند مثل کسی است که خداوند مالی را به او داده است و او آن را نمی‌بخشد.» و حدیث دیگر که از ابوهریرهسروایت شده است بر آن تأکید می‌کند که پیامبر جفرمود: «قرآن را یاد بگیرید و آن را بخوانید و به دیگران بیاموزید، چون مثل قرآن برای کسی که آن را می‌خواند مثل کیسه‌ای است که پر از عطر است و بوی آن به هر جایی عطرافشانی می‌کند و مثل کسی که قرآن را یاد می‌گیرد و سپس می‌خوابد در حالی که قرآن را در باطن دارد مثل کیسه‌ای در بسته می‌ماند که درون آن عطر قرار دارد.» [٧٧]

این حدیث دلالت بر این می‌کند که اگر کسی که خداوند به وی قرآن را داده است در حالی که او بخوابد و به خواندن آن مشغول نشود، مثل کسی است که عطری را بخرد و آن را سربسته نگه دارد و از آن استفاده نکند. حدیث آینده هدف از خواندن قرآن را نیز بیان می‌کند و همچنین علّت و تفاوت اصلی میان کسی که به خواندن قرآن مشغول می‌شود و کسی که به خواندن آن مشغول نمی‌شود، را بیان می‌کند.

از ابن عمربروایت شده است که پیامبر جفرمود: «اگر صاحب قرآن شدید، آن را شب و روز بخوانید تا شما را به یاد آورد و اگر آن را نخوانید صاحب قرآن شما را فراموش می‌کند [٧۸].» این حدیث همان شاه بیت قصیده و سنگ پایه تدبر قرآن که بهره گرفتن از آن است، می‌باشد چونکه باعث به یاد آوردن آیات قرآن کریم می‌شود و همیشه و در همه حال در قلب حاضر است، به خصوص در موقعیت‌های سخت زندگی، موقعیت‌های آشفتگی و سردرگمی، موقعیت‌هایی که در آن انسان آزموده می‌شود، پس کسی که در اثنای شب و روز به خواندن قرآن مشغول شود، جواب آن را حاضر، سریع و محکم می‌گیرد، این شخص ناظر قرآن است و همیشه آرام و مطمئن و حتی در سخت‌ترین شرایط قوی و صبور است. ولی کسی که در استفاده از این هدف و کلید زیاده‌روی کند، خیلی زود از بین می‌رود و به نتیجه نمی‌رسد. و این آیه قرآن بر آن دلالت می‌کند.

﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ ٱسۡتَعِينُواْ بِٱلصَّبۡرِ وَٱلصَّلَوٰةِۚ إِنَّ ٱللَّهَ مَعَ ٱلصَّٰبِرِينَ ١٥٣﴾[البقرة: ۱۵۳].

«ای کسانی که ایمان آورده‌اید، با بردباری و نماز خواندن از خدا کمک بگیرید، و خدا با بردباران است».

صبر همان ثمره و بهره علم است و ابزار علم قرائت همراه با تدبّر است و این برای کسی که قرآن را در نمازهایش می‌خواند، حاصل می‌شود. به این دلیل خداوند متعال میان آن‌ها نزدیکی ایجاد می‌کند. پیامبر جهنگامی که مشکلی برایش پیش می‌آمد به نماز پناه می‌برد و مثل نماز کسوف قرائت قرآن را در آن طولانی می‌کرد. پس کسی که بر اساس این هدف تربیت شده باشد (مخصوصاً از زمان بچگی) بهره‌گرفتن از قرآن برای وی در زندگی آسان می‌شود. اما کسی که براساس آن تربیت نشده باشد، هنگام سختیهای زندگی در تنگنا می‌افتد و زندگی در هنگام ضعف بر او ضایع می‌شود. اجتماع قرآن و نماز ممکن است که شبیه اجتماع اکسیژن با هیدروژن باشد از آنجایی که از ترکیب آن‌ها آبی که مایۀ حیات جسم است، به دست می‌آید. پس از اجتماع قرآن و نماز، آبی که مایۀ حیات قلب و صحت و قوّت آن است، حاصل می‌شود. بنابراین از فضلی که بر تمامی این‌ها مترتب می‌شود، تعجب نکنید. از عبدالله بن عمربروایت شده است که پیامبر جفرمود: «کسی که ده آیه را بخواند از جمله غافلین نیست و کسی که صد آیه را بخواند، از جمله پارسایان است و کسی که هزار آیه بخواند، از جمله توانگران است.» [٧٩]

آیا کسی که ٩٩۵ آیه (همراه با سوره فاتحه ۱٠٠۲ آیه) را جهت تبرک به مردم می‌آموزد و هر مسلمانی شبانه آن را بخواند، چه می‌شود؟ و از ابوهریرهسروایت شده است که پیامبر جفرمود: «آیا یکی از شما دوست دارد که هرگاه به خانه بازگشت سه شتر چاق و بزرگ داشته باشد؟ گفتند: بله: فرمود: پس سه آیه را در نمازش برای اهل خانه بخواند، بهتر از ۳ شتر چاق و بزرگ است» [۸٠].

علاوه بر آنچه که قبلاً ذکر شد نصوصی بر آن دلالت می‌کند که بنده، هنگام نماز خواندن بیشتر به خداوند متعال نزدیک می‌شود و خداوند آن را به گونه‌ای از او قبول می‌کند مثل دیثی که از انسسروایت شده است که پیامبر جفرمود: «ای مردم اگر یکی از شما در حال نماز خواندن بود، پس او با پروردگارش مناجات می‌کند و پروردگارش بین او و قبله قرار دارد [۸۱]». و از ابوهریرهسروایت شده است که پیامبر جفرمود: «وقتی یکی از شما در نماز بود، آب دهانش را به مقابل خود نیاندازد، چون در آنجا با خدا روبرو می‌شود» [۸۲].

ابن جریح/می‌گوید که به عطاء/گفتم: «آیا آن مرد دستش را بر بینی یا لباسش قرار داده بود؟ گفت: نه، گفتم برای اینکه پروردگارش را مناجات کند؟ گفت: بله و دوست داشتم که دهانش را نپوشاند [۸۳]» عطاء/گفت: «به ما رسیده است که خداوند می‌فرماید: به کجا توجه می‌کنی؟ به من توجه کن ای انسان چون من از هر کسی که تو بدان توجه کنی، بهتر هستم [۸۴].» و اگر در قرائت داخل نماز، انسان از مشغله‌ها و کارهای لهو و لعب بپزهیزد برای نتیجه، همین کافی است. شخص نمازگزار هنگامی که داخل نماز شد، سخن گفتن و حرکت غیر لازم و نگاه کردن به این طرف و آن طرف برای او حرام است. پس این تدبر و تفکر به وی کمک کرده است و حواس او را جمع می‌کند. و همچنین کسانی که اطراف وی هستند هنگام نماز او را مشغول نکرده و نماز وی را قطع نمی‌کنند.

[٧۶] صحیح بخاری، ج ۱ / ص ۳۶٩ – صحیح مسلم، ج ۱ / ص ۵۵٩ - سنن ترمذی، ج ۴ / ص ۳۳٠. [٧٧] سنن ترمذی، ج ۵/۱۵۶ – صحیح ابن حبان، ۵/۴٩٩. [٧۸] صحیح مسلم، ج ۱/ ص ۵۴۴ – مسند احمد بن حنبل، ج ۲ / ص ۳۵. [٧٩] صحیح ابن حبان ۶/۳۱٠ – صحیح ابن خزیمه ۲/۱۸۱ – موارد الظمان ۱/۱٧۲. [۸٠] صحیح مسلم ج ۱ / ۵۵۲ – سنن ابن ماجه ۲/۱۲۴۳ – سنن الدارمی ۲/۵۲۳ – مسند احمد بن حنبل ۲/۳٩۶. [۸۱] صحیح بخاری ۱/۴٠۶ – سنن النسائی الکبری ۱/۱٩۱ – سنن الدارمی ۲/۵۲۳ – مسند احمد بن حنبل ۲/۳٩۶. [۸۲] صحیح مسلم ۱/۳٩٠ – مسند احمد بن حنبل ۲/۴۱۵. [۸۳] تعظیم قدرالصلاة ۱/۱٩٠. [۸۴] همان.