کلید هفتم: تکرار آیات

هدف از تکرار آیات درنگی است جهت به یادآوردن معانی آنها، هر مقدار که تکرار زیاد شود معانی و مفاهیمی که از نصوص فهمیده می‌شود، بیشتر خواهند شد. و تکرار، چیزی نیست که به صورت ارادی هنگام قرائت حاصل شود بلکه وقتی از چیزی خوششان می‌آید یا برای بزرگداشت آن را تکرار می‌کنند و این در اعمال مردم هم دیده می‌شود هنگامی که یکی از آن‌ها از جمله یا قصه‌ای خوشش می‌آید آن را بیشتر با خودش یا برای دیگران تکرار می‌کند. تکرار نتیجه و ثمره فهم و تدبر است و همچنین وسیله‌ای جهت فهمیدن است. ابن مسعودسمی‌گوید: «این شعر و نثر را با ترتیب و دقّت نخوانید، بلکه وقتی از آن خوشتان آمد، توقف کنید و قلب‌هایتان رابا آن مهیج کنید و بدین ترتیب هیچ یک از شما در آخر سوره غمی ندارد [۱٠٧].» و ابوذرسمی‌گوید «پیامبر جآیه‌ای را تا صبح تکرار می‌کرد ﴿إِن تُعَذِّبۡهُمۡ فَإِنَّهُمۡ عِبَادُكَۖ وَإِن تَغۡفِرۡ لَهُمۡ فَإِنَّكَ أَنتَ ٱلۡعَزِيزُ ٱلۡحَكِيمُ ١١٨﴾ [۱٠۸][المائدة: ۱۱۸]. عبّاد بن حمزه/می‌گوید: «بر اسماءلوارد شدم در حالی که مشغول قرائت ﴿فَمَنَّ ٱللَّهُ عَلَيۡنَا وَوَقَىٰنَا عَذَابَ ٱلسَّمُومِ ٢٧﴾[الطور: ۲٧] بود. پس منتظر شدم و او شروع به (استعاذه) و دعا کرد و عباد گفت: من بعد از آن بازار رفتم و نیازهایم را تهیه کردم سپس برگشتم در حالی که او هنوز استعاذه و دعا می‌کرد [۱٠٩].» و از قاسم بن ابی ایوب/نقل شده است که سعید بن جبیر/این آیه را بیست بار تکرار می‌کرد ﴿وَٱتَّقُواْ يَوۡمٗا تُرۡجَعُونَ فِيهِ إِلَى ٱللَّهِۖ﴾ [۱۱٠][البقرة: ۲۸۱] و محمد بن کعب قرظی/می‌گوید: «برای اینکه ﴿إِذَا زُلۡزِلَتِ ٱلۡأَرۡضُ زِلۡزَالَهَا﴾و ﴿ٱلۡقَارِعَةُ﴾را می‌خوانم تا آن‌ها را تکرار کنم و در آن تفکر کنم که بهتر از این است که بخوابم و قرآن را مرتب شده رها بکنم [۱۱۱].» و حسن بصری/شبانه این آیه را تکرار می‌کرد. ﴿وَإِن تَعُدُّواْ نِعۡمَةَ ٱللَّهِ لَا تُحۡصُوهَآۗ إِنَّ ٱللَّهَ لَغَفُورٞ رَّحِيمٞ ١٨﴾[النحل: ۱۸]. تا به صبح می‌رسید، و این در مورد وی گفته شده است. پس گفت: «در آن عبرت‌هایی است که آن را کنار نمی‌گذارم تا نعمت برای من حاصل نشود. و آنچه ما در مورد نعمت‌های خداوند نمی‌دانیم.» [۱۱۲]

و تمیم داریسبا این آیه شب را به صبح می‌رسانید: ﴿أَمۡ حَسِبَ ٱلَّذِينَ ٱجۡتَرَحُواْ ٱلسَّيِّ‍َٔاتِ أَن نَّجۡعَلَهُمۡ كَٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ وَعَمِلُواْ ٱلصَّٰلِحَٰتِ سَوَآءٗ مَّحۡيَاهُمۡ وَمَمَاتُهُمۡۚ سَآءَ مَا يَحۡكُمُونَ ٢١﴾ [۱۱۳][الجاثیة: ۲۱]. ابن قیم/می‌گوید: «این عادت پیشینیان بوده است که یکی از آن‌ها آیه‌ای را تا صبح تکرار می‌کرد [۱۱۴].» نووی/می‌گوید: «جماعتی از سلف شب را به صبح می‌رساندند به طوری که یکی از آن‌ها آیه‌ای را می‌خواند و بقیه هنگام قرائت در آن تدبر می‌کردند [۱۱۵].» ابن قدامه/می‌گوید: «و باید بداند آنچه را که می‌خواند کلام بشر نیست و عظمت متکلم (خداوند) سبحان را دریابد و در کلام وی تدبر کند چون مقصود از قرائت همان تدبر است و تدبر جز با تکرار آیات حاصل نمی‌شود» [۱۱۶].

[۱٠٧] تفسیر البغوی ۴/۴٠٧ – شعیب الایمان، بیهقی ۱/۳۴۴. [۱٠۸] سنن ابن ماجه ۱/۴۲٩ – سنن نسائی ۱/۱٧٧ – مستدرک حاکم ۱/۲۴۱. [۱٠٩] مصنف ابن ابی شیبه ۲/۲۵. [۱۱٠] همان ٧/۲٠۳. [۱۱۱] الزهد، ابن مبارک، ٩٧. [۱۱۲] مختصر قیام‌اللیل، مروزی ۱۵۱. [۱۱۳] مختصر منهاج القامدین ۶۸. [۱۱۴] مفتاح دارالسعادة ۱/۲۲۲. [۱۱۵] اذکار / ۵٠. [۱۱۶] مختصر منهاج القامدین ۶۸.