کلید چهارم: قرائت باید هنگام شب باشد

شب و به خصوص سحرگاهان، بهترین وقت برای به خاطر سپردن است و حافظه انسان به علت آرامش و سکوت و همچنین به سبب برکت آن وقت (هنگام نزولات الهی) به بالاترین درجه خود می‌رسد. و درهای آسمان در هنگام سحر گشوده می‌شود. پس هر چیزی را که می‌خواهی به حافظه بسپاری به طوری که در طول روز بتوانی آن را به یاد بیاوری، باید در هنگام سحر آن را حفظ کنی. گاهی مردمان دنیا مخصوصاً سیاستمداران و اقتصاددانان غربی از این وقت استفاده می‌کنند، به گونه‌ای که تعدادی از آن‌ها به لایحه‌ها و حساب‌ها، معاملات و اوراق خود در این وقت رسیدگی می‌کنند و به این دلیل تصممیاتی که می‌گیرند، درست از آب درمی‌آید. پس اهل قرآن و کسانی که به آخرت تعلق دارند، بهتر است که از این فرصت برای تثبیت علم و ایمانشان استفاده کنند. و یکی از حقایق تاریخی که شایسته است تدریس و در مورد آن تأمل شود همان رابطه میان قوّت مسلمانان با اشتغال آن‌ها به قرآن در شبانگاهان است.

در خلال این تأملات در می‌یابیم که پیروزی‌های مسلمانان هنگامی بود که لشکریان آن‌ها به (راهبان شب و اسب‌های روز) توصیف می‌شدند.

آنچه که بر خواندن شبانه قرآن دلالت می‌کند و یکی از کلیدهای تدبر در قرآن است، این فرموده خداوند متعال می‌باشد:

﴿وَمِنَ ٱلَّيۡلِ فَتَهَجَّدۡ بِهِۦ نَافِلَةٗ لَّكَ عَسَىٰٓ أَن يَبۡعَثَكَ رَبُّكَ مَقَامٗا مَّحۡمُودٗا ٧٩﴾[الإسراء: ٧٩].

«در پاسی از شب از خواب برخیز و در آن نماز تهجّد بخوان این یک فریضۀ اضافی برای توست، باشد که خداوند تو را به مقام ستوده‌ای برساند».

﴿إِنَّ نَاشِئَةَ ٱلَّيۡلِ هِيَ أَشَدُّ وَطۡ‍ٔٗا وَأَقۡوَمُ قِيلًا ٦﴾[المزمل: ۶].

«عبادت شبانه، مؤثرتر و ماندگارتر و اقوال (آن) درست‌تر و پابرجاتر است».

ابن عباسبمی‌گوید: «شایسته‌تر این است که قرآن را بفهمی». و ابن حجر در مورد آموزش پیامبر جتوسط جبرئیل÷در شبهای رمضان می‌گوید: «منظور از تلاوت، حضور قلب و فهم قرآن است. چون که شب محل نظر است و در روز مشغله‌ها و عوارض دینی و دنیوی دیگری وجود دارد.» خداوند متعال می‌فرماید:

﴿۞لَيۡسُواْ سَوَآءٗۗ مِّنۡ أَهۡلِ ٱلۡكِتَٰبِ أُمَّةٞ قَآئِمَةٞ يَتۡلُونَ ءَايَٰتِ ٱللَّهِ ءَانَآءَ ٱلَّيۡلِ وَهُمۡ يَسۡجُدُونَ ١١٣﴾[آل عمران: ۱۱۳].

«آنان همه یکسان نیستند، گروهی از اهل کتاب پابرجایند و در بخش‌هایی از شب (در حالی که به نماز ایستاده‌اند). آیات خدا را می‌خوانند».

﴿أَمَّنۡ هُوَ قَٰنِتٌ ءَانَآءَ ٱلَّيۡلِ سَاجِدٗا وَقَآئِمٗا يَحۡذَرُ ٱلۡأٓخِرَةَ وَيَرۡجُواْ رَحۡمَةَ رَبِّهِۦۗ قُلۡ هَلۡ يَسۡتَوِي ٱلَّذِينَ يَعۡلَمُونَ وَٱلَّذِينَ لَا يَعۡلَمُونَۗ إِنَّمَا يَتَذَكَّرُ أُوْلُواْ ٱلۡأَلۡبَٰبِ ٩﴾[الزمر: ٩].

«(آیا چنی شخص مشرکی بهتر است) یا کسی که در اوقات شب سجده‌کنان و ایستاده به طاعت و عبادت مشغول می‌شود و از (عذاب) آخرت به دور می‌دارد و رحمت پروردگار خود را خواستار می‌گردد؟ بگو آیا کسانی که می‌دانند با کسانی که نمی‌دانند برابر و یکسانند، تنها خردمندان پند و اندرز می‌گیرند».

حسن بن علیبمی‌گوید: «اگر پیشینیان شما قرآن را نامه‌هایی از جانب پروردگارشان می‌دیدند، به این دلیل شبانه در آن تدبّر می‌کردند و در روز آن را بررسی می‌کردند [۸۵].» و شاهد سخن وی، تدبر شبانه است. وهمچنین ابن عمربمی‌فرماید: «اوّلین چیزی که از عبادت می‌کاهد؛ تهجد شبانه و با صدای بلند خواندن قرآن در آن است [۸۶].» شیخ عطیه سالم/از شیخ شنقیطی/نقل می‌‌کند که: «از شیخ شنیدم که می‌گفت: قرآن در سینه‌ها ثبت نمی‌شود و حفظ آن آسان نمی‌شود و فهم آن راحت نمی‌شود مگر اینکه در وسط شب به خواندن آن مشغول شود [۸٧].» و سری سقطی/می‌گوید: «فواید زیادی را که در تاریکی شب وارد می‌شوند، مشاهده کردم [۸۸].» نووی/می‌فرماید: «شایسته است که اعتنا و توجه شخص به خواندن قرآن در شب و نمازهای شبانه بیشتر باشد. چون احادیث و آثار در این مورد خیلی زیاد است. و فقط نماز شب و خواندن قرآن ترجیح داده شده، چون که جمع کننده قلب‌ها است. و به دور از مشاغل و لهو و لعب و تصرفات و نیازمندیهای دیگر است. و از ریا و کارهای بیهوده محفوظ می‌ماند. علاوه بر آن در شرع نیز در مورد نزول خیرات در شب مثال‌هایی وجود دارد مانند اسراء پیامبر جکه شبانه بود.» [۸٩]

و از عمر بن خطابسروایت شده است که پیامبر جفرمود: «کسی که بخوابد و حزبی از قرآن را نخواند، سپس آن را میان نماز صبح و نماز ظهر بخواند، برای وی ثواب قرائت شبانه نوشته می‌شود [٩٠].» و این دلالت آشکاری است بر اینکه خواندن حزبی قرآن باید شبانه باشد، و هنگامی که نتواند آن را در شب بخواند، در صورتی که در روز آن را قضا کند، همان ثواب را می‌گیرد. ابوداود جعفری/می‌گوید: «برکرز بن وبره/در خانه‌اش وارد شدم و او داشت گریه می‌کرد. گفتم چه چیزی تو را به گریه انداخته است؟ گفت: در خانه‌ام بسته بود و دیوار حیاط بلند بود، نتوانستم داخل خانه بشوم و دیشب از خواندن یک حزب قرآن محروم شدم، این گناهی است که بر من عارض شده است.» [٩۱]

خواندن قرآن برای قلب مثل آبیاری برای گیاهان است. پس آبیاری گیاهان در برابر حرارت آفتاب خوب نیست چون این حرارت اثر آب را کم کرده، به خصوص هنگامی که آب کم باشد، آن را بخار می‌کند. همچنین خواندن قرآن اگر کم و در طول روز یعنی هنگام مشغله‌ها و ناراحتی‌ها باشد، آن معانی که بر قلب وارد می‌شود بخار شده و اثری در قلب ندارد، و این جواب سؤال کسانی است که می‌گویند: من بیشتر قرآن می‌خوانم ولی از آن متأثر نمی‌شوم؟ پس وقتی از او می‌پرسی که چه وقت قرآن می‌خواند؟ روشن می‌شود که تمام قرائت‌های وی در طول روز و هنگام مشکلات وگرفتاریها است. و برای به دست آوردن تمرکز دچار رنج و عذاب می‌شود، پس چگونه تأثیر می‌پذیرد؟

قرائت شبانه قرآن همراه با آرامش و سکوت است، به گونه‌ای که هیچ صدایی گوش را مشغول نکرده و هیچ تصویری چشم را منحرف نمی‌کند، پس تمرکز کامل حاصل، و این منجر به نیروی تدبر، تفکر، حفظ و رسوخ الفاظ و معانی قرآن می‌شود.

[۸۵] التبیان في آداب حملة القرآن ۱/۲٩. [۸۶] خلق أفعال العباد ۱/۱۱۱. [۸٧] مقدمه أضواء البیان /۳. [۸۸] رهبان اللیل، عفانی ۱/۵۲۶. [۸٩] التبیان فی آداب حملة القرآن ۱/۳۴. [٩٠] صحیح مسلم ۱/۵۱۵ – صحیح ابن حبان ۶/۳۶٩ – سنن ابی‌داود ۲/۳۴ – سنن ترمذی ۲/۴٧۴. [٩۱] حلیة الأولیاء ۵/٧٩.