۷۵- زمان‌هایی که دعا در آن مستجاب می‌شود
بی‌شک هنگامی که خداوند دعا را برای بندگانش وضع کرده و مقرر فرمود و آنان را بدان تشویق و ترغیب نمود و به آنان وعده داد که از سر لطف و احسان و کرمش دعایشان را اجابت می‌کند، با این همه مکان‌هایی شریف و زمان‌هایی والا و آدابی مهم برای آنان مهیا کرد که بهره و نصیب بنده از قبول و پذیرش دعا به میزان بهره و نصیبش از عملی نمودن این کارها و توجهش به آنها خواهد بود.
از جمله زمان‌های ارجمندی که برای شخص مسلمان بهتر است که در آن زمان‌ها خدا را به فریاد بخواند وقت سحر و یک سوم پایانی شب است، خداوند می‌فرماید:
﴿وَٱلۡمُسۡتَغۡفِرِينَ بِٱلۡأَسۡحَارِ ١٧﴾[آل عمران: ۱۷].
«و همان کسانی که در سحرگاهان آمرزش خواهند».
و یا می‌فرماید:
﴿كَانُواْ قَلِيلٗا مِّنَ ٱلَّيۡلِ مَا يَهۡجَعُونَ ١٧ وَبِٱلۡأَسۡحَارِ هُمۡ يَسۡتَغۡفِرُونَ ١٨﴾[الذاریات: ۱۷-۱۸].
«[چنین بود] که اندکی از شب می‌خوابیدند (۱۷) و آنان به هنگام سحر آمرزش می‌خواستند».
و در حدیث متواتر به نقل از پیامبرجبه اثبات رسیده که ایشان فرمودند: «وقتی که یک‌سوم شب باقی می‌ماند پروردگار ما به سوی آسمان دنیا نازل می‌شوند و می‌فرمایند: کیست که به درگاه من دعا کند من دعای او را اجابت کنم؟ کیست که از من بخواهد تا خواسته‌اش را به او عطا کنم؟ کیست که مغفرت طلب کند تا من او را ببخشایم؟» [۱۱۱].
این حدیث مهم نشان‌دهنده‌ی عظمت این زمان و جایگاه والای آن نزد خداوند سبحان است و این‌که خداوند به خاطر لطف و احسان تمام و کمالش در این زمان خود شخصاً به آسمان دنیا نزول می‌یابد، نزولی حقیقی که شایسته و برازنده‌ی خداوند پاک و منزه است، این نزول شبیه فرود آمدن آفریده‌ها نیست. خداوند تبارک و تعالی از این حالت پاک و منزه است، هیچ‌کس از آفریده‌ها چگونگی و کیفیت نزول خداوند را درک نمی‌کند چرا که چگونگی صفات خداوند سبحان برای آفریده‌ها مجهول است هم‌چنان که چگونگی ذاتش نیز برای آنان مجهول است، و کسی این اجازه را ندارد که درخصوص چیزی از صفات خداوند به شیوه‌ی تحریف یا تعطیل، یا کیفیت یا تمثیل به حدس و گمانه‌زنی بپردازد، حال بحث نزول یا هر چیز دیگری باشد. این حدیث دلیلی است بر فضیلت این زمان مبارک، و بی‌تردید این زمان بهترین زمان دعا و طلب آمرزش و نزدیک شدن به خداوند به همراه تقاضا و درخواست از اوست، و به طور قطع دعا در این زمان پذیرفته میگردد. شیخ الاسلام ابن تیمیه/ می‌گوید: «آدمیان در آخر شب تمایل و نزدیکی و لطافت و انعطافی در قلب‌هایشان پدید می‌آید که در هیچ زمان دیگری این حالت به آنان دست نمی‌‌دهد و این متناسب با نزول خداوند به آسمان دنیا و این سخن‌اش است که می‌فرماید: آیا دعاکننده‌ای هست؟ آیا درخواست‌کننده‌ای هست؟ آیا توبه‌کننده‌ای هست؟» [۱۱۲].
از جمله زمان‌های والا و ارجمندی که دعا در آن پذیرفته می‌شود ساعتی است که در روز جمعه قرار دارد. در صحیحین از ابوهریره سروایت شده که: رسول اللهجاز روز جمعه نام برده و فرمودند: «یک زمان و ساعتی در روز جمعه وجود دارد که هر بنده‌ی مسلمانی در آن ساعت در حالت نماز خواندن ایستاده باشد هر چیزی را که از خدا بخواهد، خداوند خواسته‌اش را استجابت می‌نماید، پیغمبر جبا دستش اشاره کرد که مدت‌زمان این ساعت کوتاه و کم است» [۱۱۳].
اهل علم در تعیین این ساعت آراء و نظرات گوناگونی ارائه داده‌اند که نزدیک به چهل نظر می‌رسد؛ اما در این میان دو نظر با توجه به دلایل ارائه شده درست‌ترند:
۱- این زمان میان فاصله‌ی نشستن امام [برای ایراد خطبه] تا پایان نماز است، و دلیل این نظریه حدیث ابن بُرده پسر ابوموسی‌اشعری است که گفت: عبدالله بن عمر شبه او گفت: آیا از پدرت شنیده‌ای که از پیامبرجدر مورد ساعت جمعه حدیثی بیان کرده باشد؟ گفتم: بله، از او شنیدم که می‌گفت: از پیامبرجشنیدم که می‌فرمود: «آن ساعتِ مخصوص، در روز جمعه از وقتی است که امام بر منبر قرار می‌گیرد تا این‌که نماز تمام می‌شود» [۱۱۴].
۲- این زمان میان بعد از عصر تا غروب خورشید است و از جمله ادله‌ی این نظریه حدیثی است که امام احمد و ابن ماجه در سنن‌اش به نقل از عبدالله بن سلام روایت کرده‌اند که: در مجلسی که پیامبرجنشسته بود، من گفتم: در کتاب خداوند (یعنی تورات) است که در روز جمعه ساعتی است، اگر بنده‌ی مؤمن در آن ساعت نماز بگزارد و در آن ساعت از خداوند چیزی را بخواهد، خداوند نیاز وی را برآورده می‌کند. عبدالله گفت: پیامبرجبه من اشاره کرد و فرمود: ساعتی یا بعضی از ساعت. من گفتم: راست می‌فرمایی ای رسول اللهجیا بعضی از ساعت، گفتم: ای پیامبرجکدام ساعت است؟ فرمود: آخرین ساعت از ساعات روز. گفتم: در آن وقت نمی‌توان نماز خواند (نماز در آن ساعت مکروه است). فرمود: «آری، بی‌گمان بنده‌ی مؤمن، هرگاه نماز گزارد و بعد از آن نماز بنشیند، و این نشستن او به انتظار نماز باشد، نماز به حساب می‌آید» [۱۱۵].
حافظ‌ابن حجر بعد از بیان پی‌در‌پی آراء می‌گوید: «شکی در این نیست که راجح‌ترین آراء بیان شده حدیث ابوموسی و حدیث عبدالله بن سلام است» [۱۱۶].
ابن قیم/در کتابش زادالمعاد رأی دوم را ترجیح داده که همان زمان بعد از عصر است و برای این نظر به حدیث پیشین عبدالله بن سلام و احادیث دیگری که در این باب نقل شده‌اند استناد کرده است [۱۱۷].
از دیگر زمان‌های ارجمند ماه مبارک رمضان و به خصوص ده روز آخر آن و از آن خاص‌تر شب‌قدر است که از هزار ماه برتر است. در کتاب ترمذی و غیر آن با سند صحیح از عائشهلروایت شده که گفت: گفتم ای رسول اللهجاگر دانستم که شب‌قدر کدام شب است چه دعایی در آن شب بگویم؟ آن حضرت فرمود: بگو:
«اَللَّهُمَّ إنَّكَ عَفوٌّ تُحِبُّ العَفوَ فَاعفُ عَنِّی».
خداوندا، همانا تو بسیار عفوکننده‌ای و عفو کردن را دوست می‌داری پس مرا عفو فرما [۱۱۸].
هم‌چنین از دیگر زمان‌های ارجمند که شایسته است تا فرد مسلمان در آن زمان به دعا عنایت خاص داشته باشد روز عرفه است. این روز روزی ارجمند است که دعاها در آن پذیرفته شده، و لغزش و اشتباهات در آن بخشیده و محو میگردد، در حدیثی از پیامبرجبه اثبات رسیده که فرمودند: «بهترین دعا، دعای روز عرفه است و بهترین کلماتی که من و پیامبران پیش از من گفته‌ایم، این کلمات است:
«لاَإِلهَ‌إِلاَّ‌اللهُ وَحْدَهُ لاَ شَرِيْكَ لَهْ، لَهُ‌الْمُلْكُ وَ لْهُ‌الْحَمْدُ، وَ هُوَ عَلَى كُلِّ شَیْءٍ قَدِيرٌ».
هیچ معبود راستینی جز الله نیست که یگانه است و هیچ شریکی ندارد، فرمان‌روایی و حمد و ستایش سزاوار اوست و او بر هر چیزی تواناست» [۱۱۹].
از دیگر اوقاتی که امید قبولی دعا در آن وجود دارد دعای میان اذان و اقامه است چرا که از أنس بن مالک سروایت شده که: پیامبرخدا جفرمودند: «دعای بین اذان و اقامه رد نمی‌شود پس دعا کنید». این حدیث را امام احمد و ابوداود و ترمذی و دیگران نقل کرده‌اند [۱۲۰].
از پیامبر جبه اثبات رسیده که دعا در وقت اذان رد نمی‌شود، این مطلب در حدیثی که از سهل بن سعد ساعدی سروایت شده آمده که گفت: پیامبرخداجفرمودند: «دو دعا رد نمی‌شوند و پذیرفته می‌شوند -یا کم رد می‌شوند- (و این دو عبارتند از): دعایی که در وقت اذان گفته شود، و دعایی که در هنگام پیکارهای تن‌به‌تن و درگیری مجاهدان اسلام با دشمنان گفته شود» [۱۲۱].
از دیگر زمان‌هایی که شایسته است تا فرد مسلمان در آن زمان به دعا توجه داشته باشد انتهای نمازهای واجب است، در سنن ترمذی و دیگران با سند جید از ابوامامهسروایت شده است که گفت: به پیامبرجگفته شد: ای رسول خدا! چه دعایی بهتر موردقبول واقع می‌شود؟ فرمودند: «جوف اللیل الآخر، ودبر الصلوات المکتوبات»«[دعای] نیمه‌ی آخر شب و [دعای] بعد از نمازهای فرض» [۱۲۲].
پیامبرجبه معاذ بن جبل سفارش کرد که بعد از هر نماز این دعا را بگوید:
«اَللَّهُمَّ أَعِنِّی عَلَى ذِکرِكَ وَ شُکرِكَ وَ حُسنِ عِبَادَتِكَ».
پروردگارا مرا یاری ده که به یاد تو باشم و تو را سپاس گویم و تو را به بهترین شکل عبادت کنم» [۱۲۳].
این‌که در این حدیث و حدیث پیشین «به دنبال نماز» آمده احتمال دارد منظور پیش از سلام و [یا] بعد از آن باشد. ابن قیم/می‌گوید: «شیخ‌مان ابن تیمیه/ترجیح می‌داد که این دعا قبل از سلام در نماز خوانده شود، من نیز بر این باورم، ایشان برای تایید نظر خود به معنای لغوی «دُبُر: آخر و انتها» استدلال می‌کرد و می‌گفت: دُبر هر چیز مانند قسمت آخر و انتهای هر جانوری، بخشی از آن است» [۱۲۴].
[۱۱۱] صحیح بخاری (شماره: ۱۱۴۵)، (۶۳۲۱)، (۷۴۹۴)،و صحیح مسلم (شماره: ۷۵۸). [۱۱۲] مجموع الفتاوی (۵/۱۳۱-۱۳۰). [۱۱۳] صحیح بخاری (شماره: ۹۳۵)، و صحیح مسلم (شماره: ۸۵۲). [۱۱۴] صحیح بخاری (شماره: ۸۵۳). [۱۱۵] المسند (۵/۴۵۱)، و سنن ابن‌ماجه (شماره: ۱۱۳۹)، و حافظ ابن‌حجر/می‌گوید: «حدیث صحیحی است و ظاهر متن بیان‌گر مرفوع بودن آن است». نتائج‌الأفکار (۲/۴۱۰). [۱۱۶] فتح‌الباری (۲/۴۲۱). [۱۱۷] زادالمعاد (۱/۳۹۱-۳۹۰). [۱۱۸] سنن ترمذی (شماره: ۳۵۱۳)، و سنن ابن‌ماجه (شماره: ۳۸۵۰)، و ترمذی آن را صحیح دانسته و آلبانی نیز در تخریج‌المشکاه (شماره: ۲۰۹۱) آن را صحیح دانسته است. [۱۱۹] سنن ترمذی (شماره: ۳۵۸۵)، و علامه آلبانی/در الصحیحه (۴/۸،۷) به خاطر وجود طرق و شواهدی آن را حسن دانسته است. [۱۲۰] المسند (۳/۱۵۵،۱۱۹)، و سنن ترمذی (شماره: ۲۱۲)، سنن أبوداود (شماره: ۵۲۱)، و علامه آلبانی/در صحیح الجامع (شماره: ۳۴۰۸) آن را صحیح دانسته است. [۱۲۱] سنن ابوداود (شماره:۳۵۴۰)، و المستدرک (۱/۱۹۸)، و حافظ‌ابن‌حجر/می‌گوید: این حدیث حسن صحیح است. نتایج‌الأفکار (۱/۳۸۱). [۱۲۲] سنن ترمذی (شماره: ۳۴۹۹)، و علامه آلبانی/در صحیح سنن ترمذی (شماره: ۲۷۸۲) آن را حسن دانسته است. [۱۲۳] المسند (۵/۲۴۴)، و سنن ابوداود (شماره: ۱۵۲۲)، و صحیح ابن‌حبان (شماره: ۲۰۲۰)، و علامه آلبانی/در صحیح سنن ابوداود (شماره: ۱۳۴۷) آن را صحیح دانسته است. [۱۲۴] زادالمعاد (۱/۳۰۵).