۷۷- چه کسانی دعایشان پذیرفته می‌شود؟
پیش‌تر به زمانها و حالت‌ها و موقعیت‌هایی که دعاها در آن پذیرفته می‌شود اشاره کردیم، این‌ها زمانها و حالت‌هایی والا و ارجمندند که نزدیکی آدمی به پروردگارش در آنها بیشتر شده و پافشاریش باعظمت‌تر شده و روی‌آوردن و نزدیکی و اخلاصش قوی‌تر می‌گردد، در سنّت مبارک نبوی به اموری چند از این قبیل اشاراتی شده است که در آنها رسول الله جتذکر داده که هرکس این چنین باشد دعایش رد نشده (و پذیرفته می‌گردد).
در این‌جا شایسته است به تعدادی از نصوص سنت درباره‌ی کسانی که دعایشان رد نمی‌شود اشاره نماییم.
از جمله کسانی که در سنت نام برده شده که دعایشان رد نمی‌شود این‌ها هستند: دعای شخص روزه‌دار تا هنگامی که افطار می‌نماید، دعای مسافر، دعای پدر به نفع یا به ضرر فرزندش، و دعای ستمدیده و مظلوم. در سنن کبری اثر بیهقی در حدیثی مرفوع از انس سروایت شده که: «سه دعا رد نشده (و پذیرفته می‌شود):
۱- دعای پدر (برای فرزندان).
۲- دعای روزه‌دار.
۳- دعای مسافر» [۱۳۶].
ترمذی و ابوداود و ابن ماجه از ابوهریره سروایت کرده‌اند که رسول اللهجفرمودند: «سه دعا بدون شک مستجاب می‌شوند:
۱- دعای ستمدیده.
۲- دعای مسافر.
۳- دعای پدر برای فرزندش» [۱۳۷].
امام احمد در مسندش این حدیث را با این لفظ آورده است: «دعای پدر بر فرزندش» [۱۳۸].
هم‌چنین از جمله احادیث وارد شده درخصوص دعای فرد ستمدیده حدیث ابن عباس شاست که در آن آمده: پیامبرجمعاذ را به یمن فرستاد و فرمود: «از دعای مظلوم بترس، میان او و میان خداوند حجابی نیست» [۱۳۹].
کتاب‌های سیره و تاریخ سرشار از بیان وقایع و شواهدی در این زمینه است، از جمله در صحیح مسلم به نقل از عروه پسر زبیر آمده که: اروی دختر اوس مدعی شد که سعید بن زید بخشی از زمینش را تصاحب نموده است؛ لذا نزد مروان بن حکم از او شکایت کرد. سعید گفت: آیا من زمین او را تصاحب می‌کنم آن هم پس از این‌که این جمله را از رسول اللهجشنیدم؟! مروان گفت: از رسول‌خداجچه شنیدی؟ گفت: شنیدم که رسول الله‌جمی‌فرمود: «هرکس، یک وجب از زمین دیگری را به ناحق، تصاحب کند، آن زمین تا هفت طبق، طوقی در گردن او می‌شود». مروان گفت: بعد از این سخنان، از تو گواه نمی‌خواهم. سعید بن زید گفت: خدایا! اگر این زن، دروغ می‌گوید، او را نابینا گردان و داخل زمین خودش، به هلاکت برسان. مروه می‌گوید: آن زن به اندازه‌ای زنده ماند که نابینا گردید و روزی، در زمین خودش راه می‌رفت که داخل چاهی افتاد و مرد [۱۴۰].
هم‌چنین سنت بیان‌گر آن است که دعای فرد مسلمان برای خواهر و برادر مسلمانش که در غیاب او صورت گیرد رد نمی‌شود. در صحیح مسلم از ام‌درداءلنقل است که به صفوان گفت: آیا امسال قصد داری که به حج بروی؟ صفوان گوید: گفتم: آری، ام‌درداء گفت: پس برای ما دعای خیر کن، زیرا پیامبرجمی‌فرمود: «دعای شخص مسلمان برای برادرش در غیاب او مستجاب است و بر بالای سر او فرشته‌ای مأمور است که هرگاه برای دوستش دعایی خیر کند، فرشته می‌گوید: آمین و برای تو نیز هم چنین باد!» [۱۴۱].
در صحیح مسلم از ابودرداء سروایت شده است که او از پیامبر جشنید که می‌فرمود: «هر بنده‌ی مسلمانی که در غیاب برادرش برای او دعای خیر کند، فرشته می‌گوید: برای تو هم مثل آن باشد» [۱۴۲].
از جمله احادیثی که در سنّت درباره اجابت دعا آمده حدیثی است که در صحیح بخاری به نقل از عبادة بن صامت به اثبات رسیده که نقل کرده پیامبرجفرمودند: «هرکس که شب بیدار شود و این کلمات را بگوید:
«لاَ إِلهَ‌إلاَّ اللهُ وَحْدَهُ لاَ شَرِيْكَ لَهُ، لَهُ الْمُلْكُ وَ لْهُ الْحَمْدُ، وَ هُوَ عَلَى كُلِّ شَیْءٍ قَدِيرٌ، اَلْحَمْدُ لِلّهِ وَ سُبْحانَ اللهِ وَ لاَ إِلهَ إِلاَّ‌اللهُ وَ اللهُ اَکْبَرُ وَلاحَوْلَ وَ لا قْوَّةَ إِلاَّ بِاللهِ».
و سپس بگوید: خدایا مرا ببخشای، یا دعای دیگری بنماید، قبول می‌گردد و اگر وضو بگیرد و نماز بخواند نمازش قبول می‌شود» [۱۴۳].
در سنن ابوداود، و المسند امام احمد و [کتب] دیگران از معاذ بن جبل سروایت شده که رسول اللهجفرمودند: «هر مسلمانی که شب با وضو ذکرکنان بخوابد، بعد از آن هرگاه از شب بیدار شود و از خداوند هر خیری از دنیا و آخرت سؤال کند، خداوند آن چیز را حتماً به او عطا می‌کند» [۱۴۴].
هر گاه آدمی به خداوند نزدیک شود، از او فرمانبرداری نماید، و بر اجرای دستوراتش مداومت ورزد، شایسته آن است که دعا و مناجاتش با پروردگارش مورد اجابت و پذیرش قرار گیرد. در صحیح بخاری از ابوهریره سروایت است که رسول الله‌جفرمود: «خداوند متعال می‌فرماید: هر کس، با دوستان من دشمنی کند، من با او اعلام جنگ می‌نمایم. و بنده‌ام با هیچ‌چیز محبوبی نزد من به اندازه‌ی انجام آنچه که بر او فرض قرار داده‌ام به من نزدیک نمی‌شود و هم‌چنان با انجام نوافل به من تقرب می‌جوید تا این‌که محبوب من قرار می‌گیرد پس هنگامی که مورد محبت‌ام قرار گرفت، من گوش، چشم، دست و پایش می‌شوم که به وسیله‌ی آنها می‌شنود و می‌بیند و می‌گیرد و راه می‌رود و اگر از من طلب کند به او عطا می‌کنم و اگر پناه بخواهد او را پناه می‌دهم و در هر کاری که می‌خواهم انجام دهم، به اندازه‌ی قبض‌روح مؤمنی که مرگ را نمی‌پسندد و من هم آزارش را نمی‌پسندم، متردد نمی‌شوم» [۱۴۵].
هم‌چنین هنگامی که آدمی به ضرر و زیانی گرفتار می‌شود و در این حالت با صداقت و اخلاق و شدت تمایل به خداوند روی می‌آورد بی‌شک دعایش رد نمی‌شود، خداوند می‌فرماید:
﴿أَمَّن يُجِيبُ ٱلۡمُضۡطَرَّ إِذَا دَعَاهُ وَيَكۡشِفُ ٱلسُّوٓءَ﴾[النمل: ۶۲].
«نه بلکه [سؤال این است] چه کسی [دعای شخص] درمانده را، چون او را بخواند، می‌پذیرد و سختی را برمی‌دارد؟»
عالمی در تفسیر این آیه می‌گوید: «خداوند متعهد گشته که دعای فرد محتاج و نیازمند را اجابت کند و خود نیز از آن خبر داده است و علتش هم این است که کسی از سر ناچاری به او پناه می‌برد قطعاً این کارش ناشی از اخلاص و قطع امید از دیگران است، و اخلاص نزد خداوند سبحان جایگاه ویژه‌ای دارد و او نیز خود را مکلف به برآورده کردن دعای کسانی نموده که مخلصانه به او روی می‌آورند، خواه مؤمن باشند یا کافر، عابد باشند یا گناه‌پیشه» [۱۴۶].
دعای ذی‌النّون (یونس÷) که در هنگام بودن در شکم آن ماهی با آن دعا کرد جایگاه و منزلت عظیم و بزرگی در اجابت و پذیرش دارد خداوند می‌فرماید:
﴿وَذَا ٱلنُّونِ إِذ ذَّهَبَ مُغَٰضِبٗا فَظَنَّ أَن لَّن نَّقۡدِرَ عَلَيۡهِ فَنَادَىٰ فِي ٱلظُّلُمَٰتِ أَن لَّآ إِلَٰهَ إِلَّآ أَنتَ سُبۡحَٰنَكَ إِنِّي كُنتُ مِنَ ٱلظَّٰلِمِينَ ٨٧ فَٱسۡتَجَبۡنَا لَهُۥ وَنَجَّيۡنَٰهُ مِنَ ٱلۡغَمِّۚ وَكَذَٰلِكَ نُۨجِي ٱلۡمُؤۡمِنِينَ ٨٨﴾[الأنبیاء: ۸۷-۸۸].
«وذی‌النّون را، چون خشمگین رفت، و گمان کرد [کار را] بر او تنگ نمی‌گیریم و در تاریکی‌ها ندا در داد که معبود [راستینی] جز تو نیست. تو پاک [و منزهی] به راستی من از ستم‌کاران بودم پس [دعایش را] اجابت کردیم و از غم رهایی‌اش دادیم و مؤمنان را بدینسان نجات می‌دهیم».
در سنت به اثبات رسیده که هر فرد مسلمانی در هر کاری این دعای عظیم و با برکت را خوانده و با آن دعا کند حتماً خداوند دعایش را می‌پذیرد. ترمذی و دیگران نقل کرده‌اند که رسول الله‌جفرمود: «دعای صاحب ماهی (یونس ÷) زمانی که در شکم ماهی بود، این‌گونه پروردگارش را خواند و دعا کرد:
«لاإِلهَ إِلاّ أَنْتَ سُبْحَانَكَ إِنِّی كُنْتُ مِنَ‌الظَّالِمِيْنَ».
«معبود راستینی جز تو نیست؛ پاک و منزهی تو، همانا من از ستم‌کاران بودم».
هر مسلمانی که آن دعا را برای برآورده شدن چیزی بخواند، خداوند، دعایش را اجابت می‌نماید [۱۴۷].
حال وقتی که آدمی با توسل به خدا با اعمال نیکی که در زندگی‌اش بدان اقدام نموده را به این دعا بیفزاید، اعمالی که قصدش از انجام آنها تقرب جستن به خداوند و کسب خشنودی او بوده است، دعایش رد نمی‌شود؛ هم‌چنان که سه نفری که درون غار بودند و سنگ بزرگی درِ غار را به رویشان بست این‌چنین کردند و هر کدام‌شان به یکی از اعمال نیکش توسل جست تا این‌که خداوند به واسطه‌ی آن مشکلشان را برطرف ساخت. پیش‌تر سرگذشت اینان به طور کامل بیان شد.
نزدیکی جستن آدمی به خداوند و انجام فراوان کارهای نیک و روی آوردنش به پروردگار با آنچه که او را راضی و خشنود می‌گرداند از بزرگ‌ترین ابزارهای پذیرش دعا و از مهم‌ترین دلایل اجابت آن است.
توفیق تنها به دست خداوند یگانه و یکتاست.
[۱۳۶] سنن کبری اثر بیهقی (۳/۳۴۵)، و علامه آلبانی/در الصحیحه (شماره: ۱۷۹۷)، آن را صحیح دانسته است. [۱۳۷] سنن ابوداود (شماره: ۱۵۳۶)، و سنن ابن‌ماجه (شماره: ۳۸۶۲)، و سنن ترمذی (شماره: ۱۹۰۵)، و علامه آلبانی/در الصحیحه (شماره: ۵۹۶) آن را حسن دانسته است. [۱۳۸] المسند (۲/۲۵۸). [۱۳۹] صحیح بخاری (شماره: ۲۴۴۸). [۱۴۰] صحیح مسلم (۳/۱۲۳۱). [۱۴۱] صحیح مسلم (شماره: ۲۷۳۳). [۱۴۲] صحیح مسلم (شماره: ۲۷۳۲). [۱۴۳] صحیح بخاری (شماره: ۱۱۵۴). [۱۴۴] سنن ابوداود (شماره: ۵۰۴۲)، و المسند (۵/۲۳۴، ۲۴۱، ۲۴۴) و علامه آلبانی/در صحیح‌الجامع (شماره: ۵۷۵۴) آن را صحیح دانسته است. [۱۴۵] صحیح بخاری (شماره: ۶۵۰۲). [۱۴۶] تفسیر قرطبی (۱۳/۱۴۸). [۱۴۷] سنن ترمذی (شماره: ۳۵۰۵)، و المسند (۱/۱۷۰) و علامه آلبانی/در صحیح‌الجامع (شماره: ۳۳۸۳) آن را صحیح دانسته است.