۷۶- حالت‌هایی، که دعا در آن پذیرفته می‌شود
پیش‌تر به تعدادی از زمان‌های ارجمندی که به پذیرش دعا در آن، بیش از دیگر زمان‌ها امید می‌رود اشاره شد؛ چرا که فرد مسلمان در هر زمان که به دعا و راز و نیاز با خداوند بپردازد -در هر ساعتی از شب یا روز- این امید هست که خداوند آن را از او بپذیرد؛ اما در این‌جا زمان‌هایی ارجمند نیز مطرحند که شارع فضیلت بیشتری را به آنها اختصاص داده و بیشتر امید پذیرش وجود دارد و پذیرش دعا در آن برازنده‌تر و درخورتر از سایر زمان‌هاست؛ لذا شایسته است فرد مسلمان در این زمان‌ها به دعا توجه و عنایت خاصی داشته باشد، مانند یک‌سوم پایانی شب، و ساعتی که در روز جمعه هست و دیگر زمان‌هایی که پیش‌تر بدان اشاره شد.
و هم‌چنان که زمان‌هایی ارجمند وجود دارد که شایسته است تا فرد مسلمان در آن زمان‌ها به دعا توجه خاصی کند، هم‌چنان نیز حالت‌هایی ارجمند برای فرد مسلمان وجود دارد که نزدیکی‌اش به خداوند و روی‌آوریش به او و خشوع و خضوع و تسلیم شدنش در برابر پروردگار در آن حالت‌ها بیشتر می‌گردد؛ لذا شایسته‌ی فرد مسلمان است که بر دعا کردن در آن حالت‌ها افزوده و به درخواست و طلب در آنها اهمیت دهد.
از جمله‌ی آنها دعا کردن در نماز است. هنگامی که آدمی با حالتی از خشوع و خضوع و خواری و پشیمانی در برابر پروردگار می‌ایستد و به‌خصوص در حالت سجود (که با تمام وجود سرخم می‌کند)، بی‌شک آدمی در حالت سجده به پروردگارش نزدیک‌تر می‌گردد؛ لذا شایسته است که در این حالت بیشتر به دعا و راز و نیاز با خداوند و طلب از او بپردازد؛ به خاطر نزدیکی بیشترش به خداوند در این حالت؛ در صحیح مسلم از ابوهریره سروایت شده که پیامبرخداجفرمود: «بنده زمانی که در حال سجده است، از هر زمان دیگری به پروردگارش نزدیک‌تر است، پس در سجده فراوان دعا کنید» [۱۲۵].
در صحیح مسلم از ابن عباس شروایت شده که پیامبرخداجفرمودند: «آگاه باشید که من از خواندن قرآن در حال رکوع و سجود نهی شده‌ام. اما در رکوع بزرگداشت خداوند را به جای آورید (یعنی به عظمت و بزرگی او اقرار کنید) و اما در سجده، در دعا کردن بکوشید، زیرا سزاوار است که دعای شما در این حال مورد قبول واقع شود» [۱۲۶].
و هم‌چنین دعا نمودن در انتهای نماز پیش از سلام و بعد از صلوات ابراهیمی بر پیامبر اسلامج. امام احمد و ترمذی و نسائی و دیگران از عبدالله بن مسعود‌سروایت کرده‌اند که گفت: «در حالی که پیامبرج[حضور داشت] و ابوبکر و عمر شبا ایشان بودند من نماز می‌خواندم، هنگامی که برای تشهد نشستم ابتدا با ثنا و ستایش خداوند شروع کردم سپس بر پیامبرجدرود فرستادم، پس برای خودم دعا کردم، پیامبرجفرمودند: بخواه که عطا می‌شود، بخواه که عطا می‌شود» [۱۲۷].
در سنن ترمذی و نسائی و دیگران از فضالة بن عبید سروایت شده که گفته است: «پیامبرجصدای مردی را شنید که در نمازش دعا می‌خواند، بی‌آن‌که خداوند والامرتبه را ثنا و ستایش کند و بر پیامبرخداجدرود فرستد. پیامبرخداجفرمود: «ای نمازگزار شتاب ورزیدی»، سپس پیامبرجشیوه‌ی صحیح دعا کردن را به آنان آموخت، هم‌چنین پیامبر خداجاز شخصی که نماز می‌خواند شنید که سپاس و ستایش خداوند را به جای آورد و بر پیامبرجدرود و سلام فرستاد، پیامبرجفرمودند: دعا کن پذیرفته می‌شود، و بخواه که داده می‌شود» [۱۲۸].
از دیگر حالت‌هایی که دعای فرد مسلمان در آن حالت سزاوار و درخور پذیرش و اجابت است، دعا کردنش به هنگام روزه‌داری است. بیهقی به صورت مرفوع از انس سروایت کرده که: «سه دعا رد نمی‌شود: دعای پدر [در حق فرزندان]، و دعای روزه‌دار، و دعای مسافر.» [۱۲۹]از دیگر حالت‌ها هنگامی است که فرد مسلمان احرام بسته و قصد خانه پروردگارش را کرده و می‌خواهد حج یا عمره بگذارد. بی‌شک این حالت از اسباب اجابت دعا است، ابن ماجه در سنن‌اش و دیگران با سند حسن از عبدالله بن عمربروایت کرده‌اند که رسول الله جفرمودند: «جهادکننده در راه خداوند عزوجل و حج‌گزار و عمره‌گزار هیئت خداوند هستند که خداوند آنان را دعوت کرده و آنان هم پذیرفته‌اند و از او درخواست کرده‌اند او نیز به آنان عطا کرده است» [۱۳۰].
بهترین حالت و زمان دعا برای حاجی در روز عرفه است، این روز، روز پذیرش دعاها، و بخشوده شدن خطاها، و برطرف ساختن درد و رنج، و یاری‌رسانی به افراد مضطرب و نگران است، در حدیثی از پیامبرجبه اثبات رسیده که ایشان فرمودند: «بهترین دعا دعای روز عرفه است و بهترین کلماتی که من و پیامبران پیش از من گفته‌ایم این کلمات است:
«لاَإِلهَ‌إِلاَّ‌اللهُ وَحْدَهُ لاَ شَرِيْكَ لَهْ، لَهُ‌الْمُلْكُ وَ لْهُ‌الْحَمْدُ، وَ هُوَ عَلَى كُلِّ شَیْءٍ قَدِيرٌ».
هیچ معبود راستینی جز خداوند نیست که یگانه است و هیچ شریکی ندارد فرمان‌روایی و حمد و ستایش سزاوار اوست و او بر هر چیزی تواناست» [۱۳۱].
چون که در این روز مبارک ایمان و اطمینان و خشوع و خضوع مردم را فرامی‌‌گیرد و این حالت موجب قبولی دعاهایشان و بخشش اشتباهات و لغزش‌هایشان می‌شود، شیخ الاسلام ابن تیمیه می‌گوید: «به طور قطع واضح است که شامگاه روز عرفه بر قلب‌های حاجیان ایمان و رحمت و نور و برکت نازل می‌شود. حالتی که به بیان درنمی‌گنجد» [۱۳۲].
مکان‌های خاصی در حج وجود دارند که شایسته‌ی فرد مسلمان است تا در آنها توقف کرده و به خاطر اقتدا به پیامبرجدر آن مکان‌ها به دعا عنایت و توجه داشته باشد، چون که از پیامبرجبه اثبات رسیده که ایشان در آن مکان‌ها توقف کرده و رو به قبله نموده و به دعا و راز و نیاز با پروردگار پرداخته است؛ مکان‌هایی که از همه ویژه‌تر‌ند شش مکان است: ۱- صحرای عرفه چنانکه پیش‌تر گفته شد، ۲- مشعر‌الحرام، چنانکه خداوند می‌فرماید:
﴿فَإِذَآ أَفَضۡتُم مِّنۡ عَرَفَٰتٖ فَٱذۡكُرُواْ ٱللَّهَ عِندَ ٱلۡمَشۡعَرِ ٱلۡحَرَامِۖ﴾[البقرة: ۱۹۸].
«پس چون از عرفات بازگردید، به نزد مشعر‌الحرام خداوند را یاد کنید».
در حدیثی از جابر سدر توصیف حج پیامبرجآمده است که: «پیامبرجبر شتر خویش -قصواء- سوار شد تا این‌که به مشعر‌الحرام آمد آن‌گاه رو به قبله نمود و دعا کرد و به گفتن «الله أکبر ولا إله إلا الله وحده لا شریک له»مشغول شد تا این‌که هوا روشن شد و پیش از طلوع آفتاب به راه افتاد» [۱۳۳].
۳ و ۴- بر روی صفا و مروه: [ویژه بودن این مکان] به این خاطر است که در حدیث پیشین جابر در صحیح مسلم به اثبات رسیده که: «وقتی که پیامبرجبر روی صفا ایستاده بود سه بار الله‌اکبر گفت و فرمودند:
«لاَإِلهَ‌إِلاَّ‌اللهُ وَحْدَهُ لاَ شَرِيْكَ لَهْ، لَهُ‌الْمُلْكُ وَ لْهُ‌الْحَمْدُ، وَ هُوَ عَلَى كُلِّ شَیْءٍ قَدِيرٌ».
هیچ معبودی راستینی جز الله نیست، جز او که یگانه و بی‌شریک است، فرمان‌روایی و حمد و ستایش ویژه‌ی اوست، و او بر هر چیزی تواناست.
پیامبرجسه بار این کار را انجام داده و دعا میکرد، بر روی مروه نیز این چنین میکرد» [۱۳۴].
۵ و ۶- پس از رمی دو جمره‌ی صغری و وسطی، [ویژه بودن این دو مکان] به این خاطر است که در صحیح بخاری به اثبات رسیده که عبدالله بن عمر شجمرة الدنیا را با هفت سنگریزه رمی کرد و پس از هر سنگریزه الله اکبر می‌گفت. سپس پیش می‌رفت تا به زمین هموار می‌رسید و مدتی طولانی رو به قبله می‌ایستاد و دعا میکرد و هر دو دست را بلند میکرد. پس از آن جمره‌ی وسطی را رمی میکرد سپس به سمت چپ می‌رفت و به زمین هموار می‌رسید و مدتی طولانی رو به قبله می‌ایستاد و دعا میکرد و دست‌هایش را بلند میکرد و می‌ایستاد. پس از آن جمره‌ی ذات العقبة را از وسط وادی رمی میکرد و کنار آن توقف نمی‌کرد. سپس برمی‌گشت و می‌گفت: پیامبرجرا دیدم که چینن میکرد [۱۳۵].
این‌ها شش مکان هستند که به اثبات رسیده پیامبرجدر آنها توقف نموده و به دعا مشغول گشته و دستانش را بلند کرده است. در مجموع دعا در حج و نماز و روزه از منزلت والایی برخوردار است؛ بلکه دعا در همه‌ی عبادت‌ها از اعتبار و مرتبه‌ای جدّی و بزرگ برخوردار است، دعا روح و اساس و شالوده‌ی عبادت است.
[۱۲۵] صحیح مسلم (شماره: ۴۸۲). [۱۲۶] صحیح مسلم (شماره: ۴۷۹). [۱۲۷] المسند (۱/۴۴۵)، و سنن ترمذی (شماره: ۵۹۳)، و سنن کبری اثر نسائی (شماره: ۸۲۵۸)، و علامه آلبانی/در تخریج‌المشکاه (شماره: ۹۳۱) آن را حسن دانسته است. [۱۲۸] سنن ترمذی (شماره: ۳۴۷۶)، و سنن نسائی (۲/۴۴)، و علامه آلبانی/در صحیح سنن ترمذی (شماره: ۲۷۶۵) آن را صحیح دانسته است. [۱۲۹] سنن کبری اثر بیهقی (۳/۳۴۵)، و علامه آلبانی/در الصحیحه (شماره: ۱۷۹۷) آن را صحیح دانسته است. [۱۳۰] سنن ابن‌ماجه (شماره: ۲۸۹۳)، و صحیح‌ابن‌حبان (شماره: ۴۶۱۳)، و علامه آلبانی/در الصحیحه (شماره: ۱۸۲۰) آن را حسن دانسته است. [۱۳۱] سنن ترمذی (شماره: ۳۵۸۵)، و علامه آلبانی/در الصحیحه (۴/۸،۷) با مجموع طرق و شواهد آن را حسن دانسته است). [۱۳۲] مجموع الفتاوی (۵/۳۷۴). [۱۳۳] صحیح مسلم (۲/۸۹۱). [۱۳۴] بنگر به: صحیح مسلم (۲/۸۸۸). [۱۳۵] صحیح بخاری (شماره: ۱۷۵۱).