نخستین مورد بازرسی در میان انسان‌ها
اولین پرونده آدمیان که بر میز محاکمه قرار می‌گیرد، پرونده حقوق و پرونده خون‌هاست. وقتی خداوندﻷحیوانات را تنها جهت ادای حقوق و قصاص از ظالم برای مظلوم محشور می‌گرداند، بررسی این امر در میان انسان‌ها که اصل خلقتند، سزاوارتر و مهم‌تر است.
در صحیحین از حدیث عبدالله بن مسعودسروایت شده که رسول خداصفرمودند:
«نخستین چیزی که در روز قیامت در میان انسان‌ها بررسی می‌شود، خون‌ها هستند».
لازم به ذکر است که قتل مستلزم ورود حتمی قاتل به جهنم نیست. هر چند این قول از ابن عباس و بعضی از علمای خلف نقل شده و حتی در روایتی آمده که وی فرموده است: «قاتل هرگز توبه ندارد». حال اگر این روایت بر این حمل شود که چون قتل از زمره حقوق آدمیان است با توبه بخشیده نمی‌شود، صحیح است. ولی اگر منظور حتمیت مجازات قاتل باشد، درست نیست. مگر نه این است که مردی از بنی‌اسرائیل که ٩٩ نفر را کشته بود سپس صدمین نفر را نیز کشت و وقتی از یکی از علمای بنی‌اسرائیل در مورد توبه پرسید در جوابش گفت: بین تو و توبه هیچ مانعی وجود ندارد که در نهایت بعد از توبه وفات کرده و به بهشت وارد می‌شود و داستانش در صحیحین از حدیث ابوسعید خدری معروف است.
از این گذشته خداوند در سوره فرقان به وضوح در این مورد می‌گوید:
﴿وَٱلَّذِينَ لَا يَدۡعُونَ مَعَ ٱللَّهِ إِلَٰهًا ءَاخَرَ وَلَا يَقۡتُلُونَ ٱلنَّفۡسَ ٱلَّتِي حَرَّمَ ٱللَّهُ إِلَّا بِٱلۡحَقِّ وَلَا يَزۡنُونَۚ وَمَن يَفۡعَلۡ ذَٰلِكَ يَلۡقَ أَثَامٗا ٦٨ يُضَٰعَفۡ لَهُ ٱلۡعَذَابُ يَوۡمَ ٱلۡقِيَٰمَةِ وَيَخۡلُدۡ فِيهِۦ مُهَانًا ٦٩ إِلَّا مَن تَابَ وَءَامَنَ وَعَمِلَ عَمَلٗا صَٰلِحٗا فَأُوْلَٰٓئِكَ يُبَدِّلُ ٱللَّهُ سَئَِّاتِهِمۡ حَسَنَٰتٖۗ وَكَانَ ٱللَّهُ غَفُورٗا رَّحِيمٗا ٧٠ وَمَن تَابَ وَعَمِلَ صَٰلِحٗا فَإِنَّهُۥ يَتُوبُ إِلَى ٱللَّهِ مَتَابٗا٧١﴾[الفرقان: ۶۸-٧۱].
«و کسانی که با الله معبودی دیگر را پرستش نمی‌کنند و انسانی که خداوند خونش را حرام کرده به قتل نمی‌رسانند مگر به حق، و زنا نمی‌کننند، که هر کس این کارها را انجام دهد، کیفر آن را می‌بیند * در قیامت عذابش مضاعف گشته و خوار و ذلیل جاودانه در عذاب می‌ماند * مگر کسی که توبه کند و ایمان بیاورد و عمل صالح انجام دهد که خداوند بدی‌ها وگناهان ایشان را به ثواب و نیکی تبدیل کرده و خداوند آمرزنده و مهربان است * آخر کسی که توبه کند و عمل صالح انجام دهد کاملاً به سوی خدا باز می‌گردد».
در صحیحین از سعیدبن زید و دیگران از رسول خداصروایت شده که فرمودند:
«کسی که به اندازه یک وجب زمین ظلم کند، به همان اندازه از هفت زمین به گردنش آویخته می‌شود».
در صحیحین آمده است که رسول خداصفرمودند:
«کسی که در دنیا تصویری را بکشد، در قیامت مکلف خواهد شد در آن روح بدمد که هرگز قادر نیست و در روایتی: عذاب داده می‌شوند و به آن‌ها گفته می‌شود: «آنچه را که خلق کرده‌اید، زنده گردانید».
ابوهریرهسدر حدیثی صحیح از رسول خداصروایت می‌کند که فرمودند:
«دوست ندارم که در روز قیامت کسی از شما در حالی که بر گردنش شتری نعره‌کشان سوار شده یا گاوی با سر و صدا و یا گوسفندی که نعره می‌زند و یا اسبی که شیهه می‌کشد بر گردنش سوار شده باشد و نزد من بیاید و بگوید: ای محمدص! به دادم برس؟ به او خواهم گفت: من نمی‌توانم برایت کاری کنم، من تبلیغ خودم را انجام داده‌ام» [۱٧۴].
حافظ از ابویعلی از عبدالله بن مسعودساز پیامبر اکرمصروایت می‌کند که فرمودند:
«آدمی در روز قیامت از جایش تکان نمی‌خورد تا اینکه از پنج مسئله پرسیده شود: از عمرش که در چه راهی گذرانده است؟ و از جوانیش که چگونه سپری شده است؟ از اموالش که چگونه به دست آورده و به چه اندازه در راه خدا انفاق کرده است؟ و چه مقدار به دانشش عمل کرده است؟».
مشهور است که هر گاه ابن مسعود این حدیث را روایت می‌نمود، می‌فرمود:
روزی خداوند با تک تک شما خلوت خواهد کرد و همچون ماه شب چهارده او را خواهید دید و از شما می‌پرسد؟ بنده‌‌ام به چه چیزی مغرور بودی، کدامین چیز تو را مغرور ساخته بود چه مقدار به دانشت عمل نموده‌ای؟ با رسولان من چگونه برخورد کرده‌ای؟ [۱٧۵]
بیهقی حدیث دیگری را نیز روایت می‌کند که رسول خداصفرمودند:
«روزی شما بدون هیچ حایل و پرده‌ای و بدون هیچ مترجمی در برابر خدا قرار خواهید گرفت و خداوند می‌پرسد: آیا اموال دنیا را در اختیار تو نگذاشته بودم؟ جواب می‌دهید؟ آری. می‌پرسد: آیا پیامبری را برایت نفرستاده بودم؟ جواب می‌دهید: آری. به سمت راست خود نظر می‌کند فقط آتش است، به سمت چپ نگاه می‌کند فقط آتش است، خود را از آتش جهنم ولو با صدقه نصف دانه خرما نجات دهید. اگر نبود با یک سخن نیک و کلمه طیبه این کار را بکنید» [۱٧۶].
در روایت امام احمد چنین آمده است:
دست در دستان ابن عمر داشتم که مردی آمد و پرسید:
در مورد نجوی [۱٧٧]در روز قیامت از رسول خداصچه شنیده‌ای؟ گفت: شنیده‌ام که رسول خداصفرمودند:
«خداوند مؤمن را به خود نزدیک می‌کند، او را در پناه خود گرفته و از مردم مستورش می‌دارد و گناهانش را به او یادآور شده می‌گوید: فلان گناه را به یاد می‌آوری؟ فلان گناه را به یاد می‌آوری؟ آنقدر گناهانش را به او یادآوری می‌کند که گمان می‌کند هلاک شده است. سپس خداوند می‌گوید: در دنیا تو را ستر کردم و حال امروز نیز تو را می‌بخشم و نامه اعمالش را به دست راستش می‌دهد. و اما کفار و منافقین: شاهدان گویند: اینان کسانیند که بر خداوندشان دروغ روا داشته‌اند. لعنت خدا بر ظالمان باد» [۱٧۸].
امام احمد از ابوهریرهسنقل می‌کند که رسول خداصفرمودند:
«در روز قیامت خداوند می‌گوید: ای بنی‌آدم! تو را بر اسبان و شتران سوار نمودم و همسرانی را در اختیارت گذاشتن و اجازه دادم ریاست کرده و ربع غنائم را به خود اختصاص دهی. شکر این همه نعمت کجاست؟».
مسلم از ابوهریرهسروایت می‌کند که رسول خداصدر حدیثی طولانی چنین فرمودند:
«و خداوند بنده‌اش را ملاقات نموده، می‌گوید: ای فلان! آیا به تو کرامت و ریاست و نعمت ازدواج ندادم؟ و آیا شتران و اسبان را برایت مسخر نکردم؟ و آیا اجازه ندادم که ریاست کرده و ربع غنائم را به خود اختصاص دهی؟ [۱٧٩]جواب می‌دهد آری، خداوندا! می‌گوید: آیا فکر می‌کردی روزی با من ملاقات کنی؟ جواب می‌دهد: خیر. می‌گوید: به همان صورت که مرا فراموش کرده‌ای، من نیز امروز تو را فراموش می‌کنم و سراغ نفر دوم می‌رود و می‌پرسد؟ آیا به تو کرامت و ریاست و نعمت ازدواج ندادم؟ و آیا شتران و اسبان را برایت مسخر نکردم؟ و آیا اجازه ندادم که ریاست کرده و ربع غنائم را به خود اختصاص دهی؟ جواب می‌دهد: آری خداوندا، می‌گوید: آیا فکر می‌کردی روزی با من ملاقات کنی؟ جواب می‌دهد: خیر. می‌گوید: همانطور که مرا فراموش کردی، من نیز امروز تو را فراموش می‌کنم، و به سراغ نفر سوم می‌رود و همان گفتار را به او می‌گوید. او در جواب می‌گوید: پروردگارا! به تو و کتابت و رسولت ایمان آورده و نماز گزارده و روزه گرفته و صدقه دادم و بالاخره اعمال صالحه‌ای را ذکر می‌کند خداوند می‌گوید: پس که اینطور، حال ما شاهدان خود را فرامی‌خوانیم. از خود می‌پرسد: چه کسی قرار است علیه من شهادت دهد؟ سپس بر دهانش مُهر سکوت زده شده و به ران و گوشت و استخوان امر می‌شود و آن‌ها شهادت خود را اعلام می‌دارند تا دیگر بهانه‌ای نماند و این همان منافقی است که خدا بر او خشم خواهد گرفت».
از انس‌بن مالک روایت شده که فرمود:
با رسول خداصهمراه بودیم که خندید و فرمودند: آیا می‌دانید از چه می‌خندم؟ گفتیم: خدا و رسولش بهتر می‌دانند. فرمود: از گفتگوی بین خدا و بنده‌اش [یعنی: در روز قیامت] بنده می‌گوید: خداوندا! آیا نه این است که مرا از ظلم درامان داشته‌ای؟ جواب می‌دهد: آری. بنده می‌گوید: پس من در محاکمه‌ام شاهدی غیر از خودم را قبول ندارم. خداوند می‌فرماید: امروز خود تنها محاسب خودت باش و فرشتگان نیز شاهدند. بر دهانش مُهر سکوت زده شده و به اعضایش امر می‌شود که شهادت دهند آن‌ها نیز تمامی اعمالش را برمی‌شمارند، سپس با اعضایش خلوت کرده و می‌گوید: خاک بر سر شما، گم شوید، من داشتم از شما دفاع می‌کردم [۱۸۰].
ابوهریره گوید که رسول خداصاین آیه را تلاوت کردند:
﴿يَوۡمَئِذٖ تُحَدِّثُ أَخۡبَارَهَا ٤ بِأَنَّ رَبَّكَ أَوۡحَىٰ لَهَا ٥﴾[الزلزلة: ۴-۵].
و فرمودند: «آیا می‌دانید که اخبار زمین چیست؟» گفتند: خدا و رسولش بهتر می‌دانند، فرمود: «اخبارش گواهی دادن بر تمامی اعمالی است که مردان و زنان بر رویش مرتکب شده‌اند، می‌گوید: این کار و آن کار را در فلان و فلان روز انجام داده است. این همان خبرهای زمین است» [۱۸۱].
امام مالک از ابوهریرهسنقل می‌کند که رسول خداصفرمودند:
«کسی که ظلم و ستمی به برادرش روا داشته از او حلالیت بطلبد قبل از اینکه روزی رسد که دیگر درهم و دینار وجود ندارد و از نیکی‌هایش پرداخت می‌شود، و اگر نیکی و ثوابی نداشت، از گناهان برادرش برداشته شده و به گناهان او اضافه می‌گردد».
ابن ابی‌الدنیا از ابوهریرهسنقل می‌کند که رسول خداصفرمودند:
آیا می‌دانید که مفلس چه کسی است؟ گفتند: «کسی که درهم و دیناری نداشته باشد. فرمود: ولیکن مفلس امت من چه کسی که در روز قیام با کوله‌باری از نماز و روزه و زکات بیاید، ولی به این ناسزا گفته و مال آن یکی را خورده و خون دیگری را ریخته و آن یکی را کتک زده است. پس اعمال نیکش بین این و آن تقسیم می‌شود و اگر قبل از ادای حقوق دیگران نیکی‌هایش تمام شود، از گناهان مظلومان به او داده خواهد شد و وارد جهنم می‌گردد».
در صحیح از ابوذر غفاری به ثبت رسیده که رسول خداصمردی را ذکر نمودند که خداوندﻷدر موردش می‌گوید:
«گناهان صغیره‌اش را به او عرضه کنید و کبائرش را پنهان دارید. به او گفته می‌شود: آیا چیزی از این گناهان را انکار می‌کنی؟ او در حالی که می‌ترسد گناهان کبیره‌اش به او عرضه شود، می‌گوید: خیر. خداوند می‌فرماید: ما به جای هر گناهی ثوابی را برایت نوشته‌ایم. مرد می‌گوید: خداوندا! من گناهانی را مرتکب شده‌ام که آن‌ها را اینجا نمی‌بینم. رسول خداصآنقدر خندید که دندان‌های آسیایش نمایان گشت».
ابن ابی‌الدنیا از ابن عمر نقل می‌کند که رسول خداصفرمودند:
«هرگز در حالت بدهکاری نمیر؛ زیرا آنجا درهم و دیناری نخواهد بود، بلکه حسنات و نیکی‌هاست که رد و بدل می‌شود و خداوند به کسی ظلم نمی‌کند» [۱۸۲].
[۱٧۴] حدیث با متنی طولانی‌تر در صحیحین به ثبت رسیده است. [۱٧۵] به روایت بیهقی از عبدالله بن مسعود. [۱٧۶] امام بخاری نیز این حدیث را روایت کرده است. [۱٧٧] رازگویی و درگوشی سخن گفتن. [۱٧۸] در صحیحین نیز روایت شده است. [۱٧٩] در جاهلیت بعد از پیروزی لشکر بر دشمن و در هنگام تقسیم غنائم جنگی، یک چهارم از کل غنائم به دست آمده را به رئیس و فرمانده اختصاص می‌دادند. [۱۸۰] به روایت امام مسلم و بیهقی. لفظ حدیث از بیهقی است. [۱۸۱] به روایت بیهقی، ترمذی، نسائی و مسلم. ترمذی گوید : حدیث حسن صحیح. [۱۸۲] بخاری و مسلم نیز روایت کرده‌اند.