۶ - ترتیب سوره‌های قرآن در مصحف علی ÷
توالی آیات در هر سوره‌ای از قرآن به تعیین پیامبر - ج - بستگی داشته است و زمینه‌ای برای اظهار نظر دیگران نسبت به آن در میان نبود ولی ترتیب سوره‌ها چنانکه امروز در مصحف‌های قرآنی دیده می‌شود بنا به تعیین وفرمان ویژۀ پیامبر ج صورت نگرفت و گزینش صحابه در اینکار تأثیر داشت چرا که بنا بر روایات تاریخی، مصحف‌های یاران پیامبر ج ماننده مصحف أُبی بن کعب بو مصحف عبد الله بن مسعود بو مصحف علی بن أبی طالب ÷بلحاظ توالی سوره‌ها، گوناگون بوده‌اند. اساساً مصحف را برای قرائت آن می‌نویسند از اینرو همانگونه که سوره‌های قرآن را می‌توان بدون رعایت ترتیب نزول خواند، به همان صورت جایز است که آنها را به نگارش درآورد. با وجود این، احترام ترتیب کنونی سوره‌ها، امری لازم است که نتیجۀ اجماع صحابه (نخستین گواهان وحی و تنزیل) شمرده می‌شود که با موافقت امیر المؤمنین علی ÷نیز همراه بوده است.
اما مصحفی که علی ÷به خط خود نگاشت، برخی از نویسندگان در سده‌های نخستین آن را دیده‌اند. بعنوان نمونه، یحیی بن حسین بن قاسم بن ابراهیم بن اسماعیل بن حسن بن علی بن ابی طالب ÷ملقب به امام هادی (متوفی به سال ۲۹۸ هجری قمری) که از پیشوایان فرقۀ زیدیه شمرده می‌شوند در کتاب «احکام» خود گزارش نموده است که مصحفی را به خط علی ÷نزد پیرزنی از خاندان امام حسن مجتبی ÷دیده که با آنچه در دست مردم بوده، همانندی داشته است.
همچنین محمد بن اسحاق ندیم در قرن چهارم مصحفی را به خط علی بن ابی طالب ÷نزد ابو یعلی حمزة حسنی یافته و در کتاب «فهرست» خود از آن خبر داده است چنانکه می‌نویسد:
«و من به روزگار خودمان، مصحفی را نزد ابو یعلی حمزة حسنی که خدایش رحمت کند دیدم، به خط علی بن ابی طالب ÷که چند برگ از آن افتاده بود و مصحف مزبور را فرزندان حسن ÷با گذشت روزگار به میراث برده بودند وترتیب سوره‌ها در آن مصحف چنین بود...».
متأسفانه ترتیب مذکور در تمام نسخه‌هایی که از کتاب «فهرست» به ما رسیده، حذف شده است! با وجود این، ترتیب سور قرآن به روایت از امیر مؤمنان ÷در آثار علمای دوره‌های بعد یافت می‌شود چنانکه در تفسیر «مجمع البیان» اثر ابو علی فضل بن حسن طَبْرِسی (از دانشمندان امامیه در سدۀ ششم) و در تفسیر «مفاتیح الأسرار ومصابیح الأبرار» اثر محمد بن عبد الکریم شهرستانی (از دانشمندان قرن ششم) و نیز در کتب علمای دیگر با مقداری اختلاف، وجود دارد.
ما ترتیبی را که در بخش اول کتاب «مقدمتان فی علوم القرآن» از علی ÷رسیده بر دیگر روایت ترجیح می‌دهیم زیرا که مصنف این کتاب، روایت امام علی ÷را به طور کامل آورده و آن را تقطیع نکرده است، بر خلاف شیخ طبرسی که بخشی از روایت مزبور را نقل نموده و بقیه را حذف کرده است اما روایت شهرستانی که از طریق مقاتل بن سلیمان از علی ÷رسیده خطاهای بسیاری را در بردارد که مانع از اعتماد ما بدان می‌شود.
مصنف بخش اول از کتاب «مقدمتان» که یکی از علمای مغرب است به اساند خود از سعید بن مسیب و او از علی ÷گزارش نموده که گفت: «از پیامبر - ج - دربارۀ ثواب قرآن پرسیدم. رسول خدا ج مرا از ثواب تک تک سوره‌های قرآن چنانکه خداوند از آسمان فرو فرستاده بود، آگاه ساخت و فرمود: نخستین سوره‌ای که بر او در مکه نازل شد:
فاتحة الکتاب است، سپس: إقرء باسم ربک، آنگاه: ن و القلم، سپس: یا أیها المدّثّر، بعد: با أیها المزّمّل، سپس: إذا الشمس، آنگاه: سبّح اسم ربک، بعد: واللیل، آنگاه: والفجر، سپس: و الضحی، بعد: ألم نشرح، سپس: و العصر، و آنگاه: و العادیات، وبعد: الکوثر، و پس از آن: ألهاکم، و آنگاه: أرأیت، و بعد: الکافرون، و سپس: ألم تر کیف، و بعد: الفلق، و آنگاه: الناس و پس از آن: الإخلاص، سپس: عبس، و بعد: إنّا أنزلناه، آنگاه: و الشمس، و بعد: البروج، سپس: و التین، و بعد: لإیلاف، پس از آن: القارعة، سپس: القیامة، بعد از آن: هُمَزه، سپس: المرسلات، بعد از آن: ق، آنگاه: البلد، بعد: الطارق، سپس: الساعة، پس از آن: ص، سپس: المص، آنگاه: قل أوحی، بعد: یس، سپس: الفرقان، بعد: الملائکه، آنگاه: کهیعص، پس از آن: طه، سپس: الواقعة، بعد: الشعراء، در پی آن: النّمل، پس از آن: القصص، آنگاه: سبحان، بعد: یونس، سپس: هود، در پی اش: یوسف، آنگه: الحِجْر، بعد: الأنعام، سپس: الصّافّات، پس از آن: لقمان، آنگاه: سبأ، بعد: الزّمر، آنگه: سوره‌هایی که به حم آغاز می‌شوند یکی در پی دیگری آمده‌اند، سپس: والذاریات، آنگه: الغاشیة، بعد: الکهف، پس از آن: النحل، آنگاه: إنَّا أرسلنا، بعد: إبراهیم، و آنگه: الأنبیاء، بعد: المؤمنون، سپس: الم السجدة، در پی آن: والطور، در پس آن: الملک، سپس: الحاقة، بعد: سأل سائل، سپس: عم یتساءلون، آنگاه: النازعات، بعد: انفطرت، پس از آن: الروم، در پی آن: العنکبوت، سپس: المطففین، بعد: انشقت.
و آنچه در مدینه نازل شده است: نخست سورة البقرة، بعد: الأنفال، پس از آن: آل عمران، سپس: الأحزاب، در پی آنم الممتحنة، آنگاه النساء، بعد إذا زلزلت آنگاه الحدید سپس سورة محمد ج بعد: الرعد، پس از آن: الرحمن، سپس: هل أتى، سپس: الطلاق، سپس: لم یکن، آنگاه: الحشر، بعد: إذا جاء نصر الله، بعد از آن: نور، سپس: الحج، پس از آن: المنافقون، بعد: المجادلة، سپس: الحجرات، آنگاه: التحریم، بعد: الجمعة، سپس: التغابن، بعد: الفتح، آنگاه: المائدة، بعد: التوبة، بعد از آن: النجم، این سوره‌ها در مدینه نازل شده‌اند [۱۹]».
نویسنده گوید: این روایت از مهمترین روایات در ترتیب سوره‌های قرآنی به شمار می‌آید، در عین حال، متأسفانه کاستی و اشتباه در آن راه یافته است، بدین معنى که سورۀ «المسد» در آن یافت نمی‌شود (و جایگاه این سوره، پس از المزمل است) و همچنین سورۀ «الصف» را در آن نمی‌بینیم (که بعد از التغابن باید آورده شود) و نیز سوره «النجم» در آخر این جدول نهاده شده، با اینکه سوره‌ای مکی است و پس از سورۀ «الإخلاص» فرود آمده است چنانکه در «مجمع البیان» و دیگر کتب از ابن عباس گزارش نموده‌اند. همچنین سورۀ هود لازم است در این فهرست پیش از سورۀ یونس آید [۲۰].
به گمان من ، امیر مؤمنان علی ÷دو بار قرآن را جمع کرده است، یکبار آن را به ترتیب نزول سوره‌ها فراهم ساخته و بار دیگر، به ترتیبی که امروز در مصحف‌ها می‌بینیم گرد آورده است چنانکه یحیی بن حسین ملقب به هادى در سده سوّم بدان گواهی داده و گفته است که: مصحف علی ÷با آنچه در دست مردم بود، همانندی داشت.
یعقوبی (در تاریخش) گردآوری سوّمی را نیز به أمیر مؤمنان ÷نسبت می‌دهد بطوریکه امام ÷در خلال آن، قرآن را به هفت بخش، تقسیم نموده است و خدایتعالی به درستی این قول داناتر است.
***
[۱۹] دنبالۀ این حدیث را در صفحۀ ۸ از همین کتاب بخوانید. [۲۰] برای روشن شدن این امر، آیۀ ۱۳ از سورۀ هود را با آیه ۳۸ سورۀ یونس مقایسه نمایید. ضمناً قول «مجاهد» از قدمای مفسران را -که سورۀ هود را پیش از سورۀ یونس آورده- در کتاب فهرس اثر محمد بن إسحق ندیم ملاحظه کنید.