فتح البیان آثاری از علی علیه السلام در تفسیر قرآن

۴- رأی امام ÷در علّت نزول سورۀ براءة بدون بسم الله

برای نمازگزار جایز‌است تا هر سوره‌ای را که در نماز می‌خواند آن را با «بسم الله الرحمن الرحیم» آغاز کند جز سورۀ براءة (که بسم الله در آغازش نیامده است) زیرا که در این سوره بدلیل پیمان شکنی مشرکان، قرار داد صلح با ایشان فسخ شده‌است و شک نیست که نام خداوند و صفت رحمت او را بر بندگان، بهنگام آشتی و امان یاد می‌کنند و در وقت فسخ پیمان و اعلام جنگ نمی‌نویسند از اینرو روایت شده که عبد الله بن عباس بگفت که: «از امیر مؤمنان علی ÷پرسیدم چرا در آغاز سورۀ براءة، آیۀ «بسم الله الرحمن الرحیم» نوشته نشده است؟ فرمود: چون این آیه برای امان بخشی بکار می‌رود و سورۀ براءة با شمشیر یعنی برای اعلام جنگ (به مشرکان پیمان شکن) نازل شده است». این روایت را سیوطی در تفسیر «الدّرّ المنثور» و طبرسی در «مجمع البیان» آورده‌اند و عبارت شیخ طبرسی چنین است:

«بسم الله الرحمن الرحیم در آغاز سورۀ براءة نازل نشده زیرا بسم الله برای امان دادن و رحمت بکار می‌رود و سورۀ براءة بمنظور رفع امان و جنگ آمده و این قول از علی ÷رسیده است».

نویسنده گوید: اگر گفته شود که پیامبر خدا ج برای کافران نامه می‌نوشت و در آغاز نامه‌اش آیۀ بسم الله الرحمن الرحیم را می‌نگاشت چنانکه در نامۀ به هرقل (هراکلیوس، امپراتور روم شرقی) و دیگران آمده است. پاسخ می‌دهیم که: نگارش بسم الله الرحمن الرحیم در نامه‌های مزبور به هنگامی نبوده که کافران، پیمان پیامبر ج را شکستند و اعلام جنگ بدانها فرمود بلکه در آغاز دعوت آنها، صورت می‌پذیرفت و از اینرو می‌بینیم که پیامبر خدا ج فرمان داد تا در نامۀ به هرقل این آیه را نیز (پس از بسم الله) بنگارند که: «السَّلامُ عَلَى مَنِ اتَّبَعَ الهُدَى»(چنانکه بخاری در صحیح خود گزارش نموده است) و این سخن را بهنگام فرا خواندن کسی به سوی حق و اسلام یاد می‌کنند چنانکه موسی و هارون -علیهما السلام- بهنگام نخستین بر خورد با فرعون و دعوت او بسوی فرمان خدا، اظهار داشتند همانگونه که در قرآن کریم آمده است:

﴿فَأۡتِيَاهُ فَقُولَآ إِنَّا رَسُولَا رَبِّكَ فَأَرۡسِلۡ مَعَنَا بَنِيٓ إِسۡرَٰٓءِيلَ وَلَا تُعَذِّبۡهُمۡۖ قَدۡ جِئۡنَٰكَ بِ‍َٔايَةٖ مِّن رَّبِّكَۖ وَٱلسَّلَٰمُ عَلَىٰ مَنِ ٱتَّبَعَ ٱلۡهُدَىٰٓ ٤٧﴾[طه: ۴۷].

یعنی: «پس به سوی وی (فرعون) روید و بگویید که ما فرستادگان خداوند تو هستیم، بنابراین فرزندان اسرائیل را با ما بفرست و عذابشان مکن، برای تو آیتی از سوی خداوندت آورده‌ایم و سلامت کسی راست که از هدایت پیروی کند».

***