ایمان به الله

مبحث سوّم: توحید ربوبیت

معنای توحید ربوبیت، این است که انسان اعتقاد جازم داشته باشد که الله، پروردگار و مالک و خالق و مدبر امور و روزی‌دهنده‏ی اوست و تنها اوست که نفع و ضرر می‏رساند و زنده می‏کند و می‏میراند؛ و تنها اوست که در نظام هستی دخل و تصرف می‏نماید؛ هرچه بخواهد، همان می‏شود و آن‌چه که او نخواهد، نمی‏شود؛ کسی یا چیزی نمی‏تواند از نعمتی که الله داده است، جلوگیری کند و کسی نمی‌تواند چیزی را که الله ﻷنداده یا منع کرده است، بدهد؛ خیر و نیکی به دست اوست و بازگشت همه‏ی کارها به سوی اوست و او بر هر چیزی تواناست [۸۹]. این توحید به تنهایی جهت تحقق اسلام بنده، یعنی برای مسلمان بودن بنده کافی نیست؛ بلکه باید حتماً همراه آن، توحید الوهیت هم باشد؛ زیرا الله متعال از مشرکان نقل می‏کند که آنان، به توحید ربوبیت برای پروردگار یکتا اعتراف می‏کردند؛ الله أمی‏فرماید:

﴿ وَلَئِن سَأَلۡتَهُم مَّنۡ خَلَقَ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضَ لَيَقُولُنَّ ٱللَّهُۚ قُلۡ أَفَرَءَيۡتُم مَّا تَدۡعُونَ مِن دُونِ ٱللَّهِ إِنۡ أَرَادَنِيَ ٱللَّهُ بِضُرٍّ هَلۡ هُنَّ كَٰشِفَٰتُ ضُرِّهِۦٓ أَوۡ أَرَادَنِي بِرَحۡمَةٍ هَلۡ هُنَّ مُمۡسِكَٰتُ رَحۡمَتِهِۦۚ قُلۡ حَسۡبِيَ ٱللَّهُۖ عَلَيۡهِ يَتَوَكَّلُ ٱلۡمُتَوَكِّلُونَ ٣٨ ﴾[الزمر: ۳۸].

«‏و اگر از آنان بپرسی: چه کسی آسمان‌ها و زمین را آفریده است، به‌طور قطع خواهند گفت: «الله». بگو آیا درباره‌ی معبودانی که جز الله می‌پرستید، هیچ اندیشیده‌اید که اگر الله زیانی برای من بخواهد، آیا آن‌ها می‌توانند زیان و آسیب او را از من دور کنند یا اگر رحمت و بخشایشی برای من بخواهد، آیا آن‌ها می‌توانند رحمتش را از من باز دارند؟ بگو: الله، برایم کافی‌است و توکل‌کنندگان تنها بر او توکل می‌کنند».

و در آیه‌ی دیگری می‏فرماید:

﴿ قُل لِّمَنِ ٱلۡأَرۡضُ وَمَن فِيهَآ إِن كُنتُمۡ تَعۡلَمُونَ ٨٤ سَيَقُولُونَ لِلَّهِۚ قُلۡ أَفَلَا تَذَكَّرُونَ ٨٥ قُلۡ مَن رَّبُّ ٱلسَّمَٰوَٰتِ ٱلسَّبۡعِ وَرَبُّ ٱلۡعَرۡشِ ٱلۡعَظِيمِ ٨٦ سَيَقُولُونَ لِلَّهِۚ قُلۡ أَفَلَا تَتَّقُونَ ٨٧ قُلۡ مَنۢ بِيَدِهِۦ مَلَكُوتُ كُلِّ شَيۡءٖ وَهُوَ يُجِيرُ وَلَا يُجَارُ عَلَيۡهِ إِن كُنتُمۡ تَعۡلَمُونَ ٨٨ سَيَقُولُونَ لِلَّهِۚ قُلۡ فَأَنَّىٰ تُسۡحَرُونَ ٨٩ بَلۡ أَتَيۡنَٰهُم بِٱلۡحَقِّ وَإِنَّهُمۡ لَكَٰذِبُونَ ٩٠ مَا ٱتَّخَذَ ٱللَّهُ مِن وَلَدٖ وَمَا كَانَ مَعَهُۥ مِنۡ إِلَٰهٍۚ إِذٗا لَّذَهَبَ كُلُّ إِلَٰهِۢ بِمَا خَلَقَ وَلَعَلَا بَعۡضُهُمۡ عَلَىٰ بَعۡضٖۚ سُبۡحَٰنَ ٱللَّهِ عَمَّا يَصِفُونَ ٩١ عَٰلِمِ ٱلۡغَيۡبِ وَٱلشَّهَٰدَةِ فَتَعَٰلَىٰ عَمَّا يُشۡرِكُونَ ٩٢ ﴾ [المؤمنون: ۸۴-۹۲].

«بگو: اگر می‌دانید، زمین و هرکه در آنست، از آنِ کیست؟ خواهند گفت: از آنِ الله؛ بگو: آیا پند نمی‌گیرید؟ بگو: پروردگار آسمان‌های هفت‌گانه و پروردگار عرش بزرگ، کیست؟ خواهند گفت: (همه) از آنِ الله است؛ بگو: پس آیا تقوا پیشه نمی‌کنید؟ بگو: اگر می‌دانید، پادشاهی و فرمانروایی بر همه چیز، به دست کیست؟ و کیست که امان می‌دهد و هیچ‌کس در برابرش امان نمی‌یابد. خواهند گفت: از آنِ الله است. بگو: پس چگونه فریب می‌خورید؟ بلکه حق و سخن راستین را برایشان آورده‌ایم و به‌راستی آنان، دروغ‌گویند. الله، هیچ فرزندی برنگرفته است و هیچ معبودی با او نیست. (اگر جز این بود) هر معبودی آفریده‌هایش را (به‌سوی خود) می‌برد و بر یک‌دیگر برتری می‌جستند. الله از توصیفی که بیان می‌کنند، پاک و منزه است؛ دانای نهان و آشکار است و برتر و والاتر از آن‌چه شرک می‌ورزند».

و می‌فرماید:

﴿ وَمَا يُؤۡمِنُ أَكۡثَرُهُم بِٱللَّهِ إِلَّا وَهُم مُّشۡرِكُونَ ١٠٦ ﴾[یوسف: ۱۰۶].

«‏و بیش‌ترشان به الله ایمان نمی‌آورند و فقط مشرکند».

و آیات فراوان دیگری که نشان می‏دهند کافران به خالقشان اقرار و اعتراف می‌کردند؛ [۹۰]ولی غیر از الله را می‏پرستیدند یا آن‌ها را واسطه و شفیع بین خود و الله قرار می‌دادند؛ اما با این حال، هنگام گرفتار شدن به مصایب و سختی‏ها و در شرایط سختی که دستشان از همه جا کوتاه می‌شد، از معبودان باطلشان دست بر می‏داشتند! البته اقرار به الله به عنوان خالقشان، هیچ نفع و سودی به حالشان نداشت؛ چون به وسیله‏ی این اقرار مسلمان نشدند ومال و جان و ناموسشان محفوظ نماند؛ چراکه آنان توحید الوهیت را انکار کردند و به پروردگارشان شرک ورزیدند و به لازمه‏ی آن‌چه که بدان اقرار کردند، پای‌بند نبودند؛ زیرا لازمه‏ی توحید ربوبیت، توحید الوهیت است [۹۱].

توحید الوهیت به معنای منحصر دانستن تمامی عبادات برای الله أمی‏باشد. انسان مؤمن وقتی در ملکوت و عظمت فرامانرواییِ الله می‌اندیشد، احساس آرامش می‏کند و عظمت الله را در آفرینش او، و همین‌طور حکمت الهی را در تدبیرش می‏بیند:

﴿ أَفَمَن يَمۡشِي مُكِبًّا عَلَىٰ وَجۡهِهِۦٓ أَهۡدَىٰٓ أَمَّن يَمۡشِي سَوِيًّا عَلَىٰ صِرَٰطٖ مُّسۡتَقِيمٖ ٢٢ ﴾[الملک: ۲۲].

«‏آیا کسی که سرنگون و به‌‌روافتاده راه می‌رود، هدایت‌یافته‌تر است یا کسی که استوار و راست‌قامت بر راه راست گام بر‌می‌دارد؟».

سخن گفتن از عظمت پروردگار، قلب را آکنده از آرامش می‏کند و تدبر و تأمل در عظمت آفرینش آفریده‌های الله، قلب را پر از ایمان می‏گرداند. شاعر حق دارد که پس از تأمل در آفریده‏های الهی سؤال کند و بگوید:

قل للولید بكی وأجهش بالبكاء
لدی الولادة ما الذی أبكاكا

«به نوزادی که هنگام ولادت می‌گرید، بگو: چه چیزی تو را به گریه انداخته است؟»

وإذا تری الثعبان یُنفثُ سُمّه
فاسأله من ذا بالسموم حشاكا

«و هرگاه مار زهرآگین را می‏بینی که زهرش را می‏ریزد، از او بپرس چه کسی تو را آکنده از کرده است؟»

واسأله كیف تعیش یا ثعبان أو
تحیا وهذا السمُّ یملأ فاكا

«از او بپرس که ای اژدها! چگونه زندگی می‏کنی یا چگونه زنده‏ای، در حالی که دهانت پر از زهر است؟».

واسأل بطون النحل كیف تقاطرت
شهدا وقل للشهد من حلاك

«از شکم زنبور عسل بپرس که چگونه عسل را می‏ریزد و به عسل بگو چه کسی تو را شیرین کرده است؟»

بل سائل اللبن المصفّی كان
بین دم وفرث ما الذی صفّاك

«بلکه از شیر خالص و پاکی که میان خون و سرگین است، بپرس که چه کسی تو را خالص و پاک گردانیده است؟»

واسأل شعاع الشمس یدنو وهی
أبعد كل شیء ماالذی أدناكا

«خورشید با آن‌که خیلی دور است، اما پرتوهایش نزدیکند؛ از پرتوهایش بپرس که چه کسی تو را نزدیک گردانیده است؟»

یا أیها الانسان مهلاً ما الذی
بالله جلّ جلاله أغراكا [۹۲]

«ای انسان! کمی درنگ کن و بیندیش که چه چیزی تو را نسبت به الله أعزّ وجل فریفته است؟».

تفکر و تأمل در آفرینش و ملکوت الله ﻷ، انسان را به سوی ایمانی راسخ به الله ﻷسوق می‌دهد؛ از این‌رو الله متعال می‏فرماید:

﴿ إِنَّ فِي خَلۡقِ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضِ وَٱخۡتِلَٰفِ ٱلَّيۡلِ وَٱلنَّهَارِ لَأٓيَٰتٖ لِّأُوْلِي ٱلۡأَلۡبَٰبِ ١٩٠ ٱلَّذِينَ يَذۡكُرُونَ ٱللَّهَ قِيَٰمٗا وَقُعُودٗا وَعَلَىٰ جُنُوبِهِمۡ وَيَتَفَكَّرُونَ فِي خَلۡقِ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضِ رَبَّنَا مَا خَلَقۡتَ هَٰذَا بَٰطِلٗا سُبۡحَٰنَكَ فَقِنَا عَذَابَ ٱلنَّارِ ١٩١ ﴾[آل عمران: ۱۹۰-۱۹۱].

«همانا در آفرینش آسمان‌ها و زمین و گردش شب و روز، نشانه‌هایی برای خردمندان وجود دارد. کسانی که ایستاده و نشسته و یا در حالی که بر پهلوها آرمیده‌اند، الله را یاد می‌کنند و در آفرینش آسمان‌ها و زمین می‌اندیشند (و می‌گویند:) ای پروردگار ما! این را بیهوده نیافریده‌ای؛ تو پاکی. پس ما را از عذاب دوزخ محافظت بفرما».

پس بیندیش و به تسبیح و ستایش و پرستش ذاتی که تو را آفریده است، بپرداز و به یاد داشته باش که بازگشت به سوی اوست [۹۳].

یکی از بارزترین صفات الله که بر ربوبیتش دلالت می‏کند، صفت آفریدن است. محکم‌کاری و آفرینش بدیع تنها از جانب پروردگار جهانیان می‌باشد؛ پس الله ﻷ، ذاتی‌ست که مخلوقات را استوار آفریده است؛ چنان‌که قوانین و سنت‏های ثابتی را برای این مخلوقات قرار داده که برخی از آن‌ها، قوانین و سنت‏های عام و فراگیرند که همه‏‏ی مخلوقات را شامل می‏شوند و برخی دیگر، قوانین و سنت‏های خاص و ویژه‌ای هستند که مربوط به برخی از مخلوقات می‏باشند. مدار نظم و انضباط آفریده‏ها، روی این سنت‏ها و قوانین الاهی‌ست و این سنت‏ها را نمی‏توان به غیرالله نسبت داد؛ زیرا تنها الله متعال، متصف به ربوبیت است و او در این زمینه تنهاست و شریکی ندارد. [۹۴]

[۸۹]- المباحث العقدیة المتعلقة بالأذکار، (۱/۳۴۸). [۹۰]- همان، (۱/۳۵۳). [۹۱]- اقتضاء الصراط المستقیم، ص۴۶۰. [۹۲]- مع الله الاسم الأعظم، ص۷۹. [۹۳]- همان. [۹۴]- منهج الدعوة إلی العقیدة فی ضوء القصص القرآنی، ص۲۹.