ایمان به الله

دوّم: ادله‏ی توحید اسماء و صفات

هیچ سوره ا‏ی از قرآن کریم نیست که اسمی از نام‌های الله یا صفتی از صفاتش در آن نیامده باشد؛ از جمله سوره‏ی اخلاص که کاملاً از اسماء و صفات الله بحث می‏کند. الله متعال می‏فرماید:

﴿ قُلۡ هُوَ ٱللَّهُ أَحَدٌ ١ ٱللَّهُ ٱلصَّمَدُ ٢ لَمۡ يَلِدۡ وَلَمۡ يُولَدۡ ٣ وَلَمۡ يَكُن لَّهُۥ كُفُوًا أَحَدُۢ ٤ ﴾[الإخلاص: ۱-۴].

«بگو: او، الله یکتاست (که در ذات و صفاتش، یگانه می‌باشد). الله، یگانه‌سرورِ بی‌نیاز است (که همه‌ی نیازمندان برای رفع نیازهایشان به سوی او روی می‌آورند). نه (فرزندی) زاده و نه (خود،) زاده شده است. و هیچ‌کس، همتای او نیست».

الله متعال در این سوره، خود را به «اَحَد» و «صَمَد» توصیف نموده است. این دو وصف، نشان‌دهنده‏ی اتصاف الله به نهایتِ کمال مطلق می‏باشد [۱۰۳].

معنای «صمد» این است که الله از همه چیز و همه‌کس بی‏نیاز است و همه به او نیازمندند. این مفهوم، بر اثبات بی‏نیازی الله از هر مخلوقی و تنزیه او از نیازمند بودن به مخلوقات دلالت می‏کند. اثبات بدین معناست که هر چیزی به او بر می‏گردد، چون او متصف به تمامی صفات کمال است. پس او بر هر چیزی قادر است و هر چه بخواهد، انجام می‌دهد و آفرینش و فرمان و پاداش و کیفر به دست اوست، و غیرالله هر نیرو و توانی که داشته باشد، از جانب خداست؛ اگر الله بخواهد، آن را باقی می‏گذارد و هرگاه بخواهد، آن را می‏گیرد؛ پس مقصد و بازگشت همه به سوی خداوند سبحان است. [۱۰۴]

تنزیه بدین معناست که الله متعال از هر چیزی بی‏نیاز است؛ پس به هیچ وجه، در الله هیچ نیازی وجود ندارد: نه در وجودِ الله؛ چون الله، اول است؛ ذاتی که چیزی قبل از او نبوده و ذاتی‌ست که نزاییده و زاده نشده است. و نه در بقای الله؛ زیرا او ذاتی‌ست که روزی می‌دهد و روزی نمی‌گیرد. و در افعالش نیز به چیزی نیاز ندارد و الله، از شریک و پشتیبانی بی‌نیاز است و هیچ شریکی ندارد [۱۰۵]هم‌چنین توصیف الله به این‌که یکتا و بی‏نیاز است، بر متصف بودن او به کمال مطلق دلالت دارد. این دو وصف بر معنای دیگری نیز دلالت می‏کنند و آن، نفی ولادت و تولید (زادن و زاییدن) از خداوند سبحان است؛ الله أمی‏فرماید:

﴿ قُلۡ أَغَيۡرَ ٱللَّهِ أَتَّخِذُ وَلِيّٗا فَاطِرِ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضِ وَهُوَ يُطۡعِمُ وَلَا يُطۡعَمُۗ قُلۡ إِنِّيٓ أُمِرۡتُ أَنۡ أَكُونَ أَوَّلَ مَنۡ أَسۡلَمَۖ وَلَا تَكُونَنَّ مِنَ ٱلۡمُشۡرِكِينَ ١٤ ﴾[الأنعام: ۱۴].

«بگو: آیا جز الله، پدیدآورنده‌ی آسمان‌ها و زمین، (کسی دیگر) را دوست و یاور بگیرم؟! حال آن‌که اوست که روزی می‌دهد و روزی نمی‌گیرد. بگو: فرمان یافته‌ام نخستین مسلمان باشم و (به من دستور داده شد) که از مشرکان مباش».

و در آیه‌ی دیگری می‏فرماید:

﴿ وَمَا خَلَقۡتُ ٱلۡجِنَّ وَٱلۡإِنسَ إِلَّا لِيَعۡبُدُونِ ٥٦ مَآ أُرِيدُ مِنۡهُم مِّن رِّزۡقٖ وَمَآ أُرِيدُ أَن يُطۡعِمُونِ ٥٧ إِنَّ ٱللَّهَ هُوَ ٱلرَّزَّاقُ ذُو ٱلۡقُوَّةِ ٱلۡمَتِينُ ٥٨ ﴾[الذریات: ۵۶-۵۸].

«‏انسان‌ها و جن‌ها را تنها برای این آفریدم که مرا عبادت و پرستش نمایند. از آنان هیچ روزی و رزقی نمی‌خواهم و خواهان این نیستم که به من خوراک بدهند. بی‌گمان الله، خود روزی‌دهنده و دارای توان و نیروست».

«اَحَد»، ذاتی‌ست که همتا و مانند و نظیری ندارد؛ پس محال است که همسر و فرزندی داشته باشد. الله متعال می‏فرماید:

﴿ بَدِيعُ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضِۖ أَنَّىٰ يَكُونُ لَهُۥ وَلَدٞ وَلَمۡ تَكُن لَّهُۥ صَٰحِبَةٞۖ وَخَلَقَ كُلَّ شَيۡءٖۖ وَهُوَ بِكُلِّ شَيۡءٍ عَلِيمٞ ١٠١ ﴾[الأنعام: ۱۰۱].

«‏پدیدآورنده‌ی آسمان‌ها و زمین است؛ چگونه می‌شود فرزندی داشته باشد، حال آن‌که همسری ندارد؟ و همه چیز را آفریده و به هر چیزی داناست».

در این آیه، همانندی مخلوقات با خالق نفی شده است. الله أدر آیه‌ی دیگری می‏فرماید:

﴿ ٱلۡحَمۡدُ لِلَّهِ ٱلَّذِي خَلَقَ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضَ وَجَعَلَ ٱلظُّلُمَٰتِ وَٱلنُّورَۖ ثُمَّ ٱلَّذِينَ كَفَرُواْ بِرَبِّهِمۡ يَعۡدِلُونَ ١ ﴾[الأنعام: ۱].

«‏همه‌ی حمد و ستایش ویژه‌ی الله است که آسمان‌ها و زمین را آفریده و تاریکی‌ها و روشنی را پدید آورده است؛ باز هم کافران برای پروردگارشان شریک و همتا قرار می‌دهند».

یعنی غیرالله را همتای الله قرار می‏دهند؛ به عبارت دیگر: از میان آفریده‏های الله، کسی را همتا و نظیرش قرار می‏دهند. [۱۰۶]الله أمی‌فرماید:

﴿ رَّبُّ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضِ وَمَا بَيۡنَهُمَا فَٱعۡبُدۡهُ وَٱصۡطَبِرۡ لِعِبَٰدَتِهِۦۚ هَلۡ تَعۡلَمُ لَهُۥ سَمِيّٗا ٦٥ ﴾[مریم: ۶۵].

«‏پروردگار آسمان‌ها و زمین و آن‌چه میان آن‌هاست؛ پس او را عبادت و پرستش کن و بر عبادتش شکیبا باش. آیا همانند و همتایی برایش سراغ داری؟».

یعنی شریک و همتا و نظیری ندارد که هم‌نام و همانند او باشد. الله ﻷدر این آیه، تشبیه و تمثیل را رد نموده است. بدین‌سان برای ما روشن می‏شود که منزه دانستن الله سبحان از هر عیب و نقصی، واجب است؛ همان‌طور که سوره‏ی اخلاص بر این مطلب دلالت دارد [۱۰۷].

[۱۰۳]- علوالله علی خلقه با اندکی تصرف، ص۲۸. [۱۰۴]- همان، صص۲۸-۲۹. [۱۰۵]- علوالله فی خلقه، ص۲۸-۲۹. [۱۰۶]- من عقیدة المسلمین فی صفات رب العالمین، ص۶۲. [۱۰۷]- همان.