ـ وسیله، تقوا (ایمان به خدا و عمل شایسته) است:
در توضیح آیه فوق، آیات دیگری آمده كه نشان می‌دهد نزدیكی به خداوند، جز با ایمان به او و اعمال پاكیزه و پسندیده ـ كه موجب رضایت خدا و تقرّب بدو می‌گردد ـ به دست نمی‌آید و وساطت هیچ كس ـ هر اندازه هم متّقی و به خدا نزدیک باشد ـ در تقرّب به خدا و رستگاری و فلاحت وی دخالت ندارد:
﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ ٱرۡكَعُواْ وَٱسۡجُدُواْۤ وَٱعۡبُدُواْ رَبَّكُمۡ وَٱفۡعَلُواْ ٱلۡخَيۡرَ لَعَلَّكُمۡ تُفۡلِحُونَ۩ ٧٧ وَجَٰهِدُواْ فِي ٱللَّهِ حَقَّ جِهَادِهِۦ﴾[الحج: ۷۷-۷۸]... ﴿وَٱسۡجُدۡۤ وَٱقۡتَرِب۩﴾[العلق: ۱۹].
«ای كسانی كه ایمان آورده‌اید! (تنها برای خالق خویش) ركوع و سجده كنید (و تعظیم و كرنش برید و به خاک افتید) و پروردگار خویش را (به تنهایی) پرستش نمایید و كارهای نیک انجام دهید تا رستگار شوید، و در راه خدا جهاد كنید» ... «و (در برابر پروردگارت سجده ببر و (بدین وسیله به او) نزدیک شو!».
قرآن كریم همچنین در نفی وساطت بین خدا و بندگانش چنین می‌فرماید:
﴿مَّنۡ عَمِلَ صَٰلِحٗا فَلِنَفۡسِهِۦۖ وَمَنۡ أَسَآءَ فَعَلَيۡهَاۗ وَمَا رَبُّكَ بِظَلَّٰمٖ لِّلۡعَبِيدِ ٤٦﴾[فضلت: ۴۶].
«هر كس كار نیكی انجام دهد، برای خودش كرده است و هر كس كار بدی انجام دهد، به زیان خود كرده است و پروردگارت كوچك‌ترین ظلمی نسبت به بندگان خود روا نمی‌دارد».
این آیه، مسئولیت فردی را مشخّص و خاطرنشان می‌سازد كه عمل انسان، اگر نیكو و پسندیده باشد، البته او را به خدا نزدیک می‌سازد و همین عمل، اگر درجهت شرارت و ناپسندی انجام گیرد، او را از تقرّب به درگاهش بازمی‌دارد. پس نزدیكی به خداوند، جز با ایمان به خدا و روز آخرت و انجام اعمال شایسته به دست نمی‌آید و وساطت كسی در تقرّب به خدا، نمی‌تواند مؤثر باشد:
﴿وَمَن يَأۡتِهِۦ مُؤۡمِنٗا قَدۡ عَمِلَ ٱلصَّٰلِحَٰتِ فَأُوْلَٰٓئِكَ لَهُمُ ٱلدَّرَجَٰتُ ٱلۡعُلَىٰ ٧٥﴾[طه: ۷۵]. «و هر كس با ایمان و عمل نیكو و شایسته به پیش پروردگارش برود، چنین كسانی دارای مراتب بالا و درجات والایی هستند».
اسلام با شرک و بت‌پرستی اعراب جاهلی جنگید تا همین وساطت بین خدا و بندگانش را از میان بردارد و مردم را مستقیماً ـ بدون واسطه ـ به خدا متوجّه گرداند، و همه افراد بشر را در ارتباط با خالقشان برابر بداند.
تمام مردم همانگونه كه در بشریت برابرند، در ارتباط با خدا و مسئولیت فردی، در قبال اعمالشان نیز برابرند؛ زیرا در قبال همین مسئولیت فردی است كه جزا و پاداش الهی تحقّق می‌پذیرد و رضایت خدا حاصل و نهایتاً به بهشتش نائل می‌گردد، و یا برعكس، خشم و دوزخ خدا نصیبش می‌گردد و از راه سعادت و فلاحت دور می‌شود:
﴿كُلُّ نَفۡسِۢ بِمَا كَسَبَتۡ رَهِينَةٌ ٣٨﴾[المدثر: ۳۸]... ﴿إِنۡ أَحۡسَنتُمۡ أَحۡسَنتُمۡ لِأَنفُسِكُمۡۖ وَإِنۡ أَسَأۡتُمۡ فَلَهَا﴾[الإسراء: ۷]... ﴿وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٞ وِزۡرَ أُخۡرَىٰ﴾[الأنعام: ۱۶۴].
«هر كسی در گروِ اعمال خویش است (و در برابر كارهایی كه كرده است، گروگان می‌شود)» ... «اگر نیكی كنید، به خودتان می‌كنید و اگر بدی كنید، به خودتان بدی می‌كنید» ... «و هیچ كس بارِ گناه دیگری را بر دوش نمی‌كشد».
همین گوناگونی جزای الهی، بر حسب تنوّع و گوناگونی اعمال است كه ثابت می‌كند خداوند هرگز به بندگان خود، ظلم روا نمی‌دارد: ﴿وَمَا رَبُّكَ بِظَلَّٰمٖ لِّلۡعَبِيدِ﴾[فضلت: ۴۶].
پس وسیله در آیه مزبور، تنها به معنای ایمان و عمل شایسته است كه مؤمن آن را انجام می‌دهد و هموست كه مسئولیت آن را به عهده دارد.
حال به بررسی دقیقتر آیه می‌پردازیم: این آیه، ابتداء مؤمنین را مورد خطاب قرار می‌دهد: ﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ﴾و ـ مثل همیشه ـ از آنها می‌خواهد كه تقوا و پرهیزگاری پیشه كنند: ﴿ٱتَّقُواْ ٱللَّهَ﴾و برای این كار بر آنها لازم می‌داند كه وسیله و توشه‌ای بجویند: ﴿وَٱبۡتَغُوٓاْ إِلَيۡهِ ٱلۡوَسِيلَةَ﴾و در راهش جهاد و كوشش كنند: ﴿وَجَٰهِدُواْ فِي سَبِيلِهِۦ﴾تا از غضب خدا برهند و رستگار شوند: ﴿لَعَلَّكُمۡ تُفۡلِحُونَ﴾؛ زیرا منزلت متّقین بالاتر از مؤمنین است، همانگونه كه درجه مؤمنین از مسلمین بالاتر است، و این متّقین هستند كه در نزد خدا گرامیتر و رستگار به حساب می‌آیند. بدین معنی كه پرهیزگاران، علاوه بر ایمان به خدا و روز آخرت و غیب و دیگر پایه‌های ایمان، اعمالی را كه مورد پسند و رضایت پروردگارشان است، انجام داده و از اعمالی كه مورد غضب و خشم او می‌گردد، خودداری می‌ورزند و بدین طریق تقرّب او را می‌جویند.
این است كه قرآن كریم در آیات بسیاری بعد از اینكه مؤمنین را مورد خطاب قرار می‌دهد، به آنها امر می‌كند: ﴿ٱتَّقُواْ ٱللَّهَ﴾؛ یعنی متّقی شوید كه این معنی، جز با ترک محرّمات و اعمال ناپسندی كه مورد غضب خداوند است، و انجام اعمال شایسته‌ای كه همان وسیله قرب الهی است، تحقّق نمی‌پذیرد. به همین جهت، در تفسیر این آیه آمده است:
﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ ٱرۡكَعُواْ وَٱسۡجُدُواْۤ وَٱعۡبُدُواْ رَبَّكُمۡ وَٱفۡعَلُواْ ٱلۡخَيۡرَ لَعَلَّكُمۡ تُفۡلِحُونَ۩ ٧٧ وَجَٰهِدُواْ فِي ٱللَّهِ حَقَّ جِهَادِهِۦ﴾[الحج: ۷۷-۷۸]... ﴿وَٱسۡجُدۡۤ وَٱقۡتَرِب۩﴾[العلق: ۱۹].
«ای كسانی كه ایمان آورده‌اید! (تنها برای خالق خویش) ركوع و سجده كنید (و تعظیم و كرنش برید و به خاک افتید) و پروردگار خویش را (به تنهایی) پرستش نمایید و كارهای نیک انجام دهید تا رستگار شوید، و در راه خدا جهاد كنید» ... «و (در برابر پروردگارت سجده ببر و (بدین وسیله به او) نزدیک شو!»
امّا اكنون ببینیم كه قرآن، سیمای متّقین و پرهزگاران را چگونه ترسیم نموده و آنها به چه اعمالی دست می‌یازند كه باعث تقرّب و نهایتاً رستگاری‌شان می‌گردد:
﴿ذَٰلِكَ ٱلۡكِتَٰبُ لَا رَيۡبَۛ فِيهِۛ هُدٗى لِّلۡمُتَّقِينَ ٢ ٱلَّذِينَ يُؤۡمِنُونَ بِٱلۡغَيۡبِ وَيُقِيمُونَ ٱلصَّلَوٰةَ وَمِمَّا رَزَقۡنَٰهُمۡ يُنفِقُونَ ٣ وَٱلَّذِينَ يُؤۡمِنُونَ بِمَآ أُنزِلَ إِلَيۡكَ وَمَآ أُنزِلَ مِن قَبۡلِكَ وَبِٱلۡأٓخِرَةِ هُمۡ يُوقِنُونَ ٤ أُوْلَٰٓئِكَ عَلَىٰ هُدٗى مِّن رَّبِّهِمۡۖ وَأُوْلَٰٓئِكَ هُمُ ٱلۡمُفۡلِحُونَ ٥﴾[البقرة: ۲-۵]... ﴿۞لَّيۡسَ ٱلۡبِرَّ أَن تُوَلُّواْ وُجُوهَكُمۡ قِبَلَ ٱلۡمَشۡرِقِ وَٱلۡمَغۡرِبِ وَلَٰكِنَّ ٱلۡبِرَّ مَنۡ ءَامَنَ بِٱللَّهِ وَٱلۡيَوۡمِ ٱلۡأٓخِرِ وَٱلۡمَلَٰٓئِكَةِ وَٱلۡكِتَٰبِ وَٱلنَّبِيِّۧنَ وَءَاتَى ٱلۡمَالَ عَلَىٰ حُبِّهِۦ ذَوِي ٱلۡقُرۡبَىٰ وَٱلۡيَتَٰمَىٰ وَٱلۡمَسَٰكِينَ وَٱبۡنَ ٱلسَّبِيلِ وَٱلسَّآئِلِينَ وَفِي ٱلرِّقَابِ وَأَقَامَ ٱلصَّلَوٰةَ وَءَاتَى ٱلزَّكَوٰةَ وَٱلۡمُوفُونَ بِعَهۡدِهِمۡ إِذَا عَٰهَدُواْۖ وَٱلصَّٰبِرِينَ فِي ٱلۡبَأۡسَآءِ وَٱلضَّرَّآءِ وَحِينَ ٱلۡبَأۡسِۗ أُوْلَٰٓئِكَ ٱلَّذِينَ صَدَقُواْۖ وَأُوْلَٰٓئِكَ هُمُ ٱلۡمُتَّقُونَ ١٧٧﴾[البقرة: ۱۷۷]... ﴿وَلَٰكِنَّ ٱلۡبِرَّ مَنِ ٱتَّقَىٰۗ وَأۡتُواْ ٱلۡبُيُوتَ مِنۡ أَبۡوَٰبِهَاۚ وَٱتَّقُواْ ٱللَّهَ لَعَلَّكُمۡ تُفۡلِحُونَ﴾[البقرة: ۱۸۹]... ﴿قَدۡ أَفۡلَحَ ٱلۡمُؤۡمِنُونَ ١ ٱلَّذِينَ هُمۡ فِي صَلَاتِهِمۡ خَٰشِعُونَ ٢ وَٱلَّذِينَ هُمۡ عَنِ ٱللَّغۡوِ مُعۡرِضُونَ ٣ وَٱلَّذِينَ هُمۡ لِلزَّكَوٰةِ فَٰعِلُونَ ٤ وَٱلَّذِينَ هُمۡ لِفُرُوجِهِمۡ حَٰفِظُونَ ٥ إِلَّا عَلَىٰٓ أَزۡوَٰجِهِمۡ أَوۡ مَا مَلَكَتۡ أَيۡمَٰنُهُمۡ فَإِنَّهُمۡ غَيۡرُ مَلُومِينَ ٦ فَمَنِ ٱبۡتَغَىٰ وَرَآءَ ذَٰلِكَ فَأُوْلَٰٓئِكَ هُمُ ٱلۡعَادُونَ ٧ وَٱلَّذِينَ هُمۡ لِأَمَٰنَٰتِهِمۡ وَعَهۡدِهِمۡ رَٰعُونَ ٨ وَٱلَّذِينَ هُمۡ عَلَىٰ صَلَوَٰتِهِمۡ يُحَافِظُونَ ٩ أُوْلَٰٓئِكَ هُمُ ٱلۡوَٰرِثُونَ ١٠ ٱلَّذِينَ يَرِثُونَ ٱلۡفِرۡدَوۡسَ هُمۡ فِيهَا خَٰلِدُونَ ١١﴾[المؤمنون: ۱-۱۱].
«این كتابی است كه هیچ شكّی در آن نیست و هدایتی است برای متّقیان و پرهیزگارانی كه به غیب ایمان دارند و نماز را به پا می‌دارند و از آنچه بهره آنان ساخته‌ایم، انفاق می‌كنند و به آنچه بر تو نازل شده و به آنچه پیش از تو فرود آمده، و به روز آخرت ایمان دارند. اینان هدایت و رهنمود خدای خویش را دریافت كرده و اینانند كه رستگارند» ... «اینكه چهره‌هایتان را به طرف مشرق و مغرب كنید نیكی نیست، بلكه نیكی، (كردار) كسی است كه به خدا و روز آخرت و فرشتگان و كتاب آسمانی و پیامبران ایمان آورده باشد و مال (خود) را با وجود علاقه‌ای كه بدان دارد، به خویشان و یتیمان و درماندگان و واماندگان در راه و گدایان بدهد، و در راه آزادسازی بردگان صرف كنند، و نماز را به‌پا دارد و زكات را بپردازد و وفاكنندگان به عهد خود بوده هر زمانی كه پیمان بندند و در برابر فقر و بیماری و به هنگام جنگ، صبور و شكیبا هستند. به راستی اینان كسانی هستند كه راست می‌گویند (و در ایمان خود، صادقند) و متّقین همین اینانند» ... «و لیكن نیكی كسی را است كه تقوا پیشه كند...و تقوا داشته باشید تا رستگار شوید» ... «به تحقیق مؤمنانی پیروز و رستگارند كه در نمازشان خشوع دارند و از (كردار و گفتار) بیهوده رویگردانند و زكات مال را می‌دهند و عورت خود را حفظ می‌كنند، مگر از همسران یا كنیزان خود كه در این صورت، جای ملامت ایشان نیست. كسانی كه غیر از این را دنبال كنند، متجاوز به شمار می‌آیند (و زناكار محسوب می‌شوند) و كسانی هستند كه در امانتداری خویش، امین و در عهد خود، بر سر پیمانند و مواظب نمازهای خود می‌باشند. آنان مستحقّ (رستگاری) و فراچنگ آورندگان (بهشت) هستند. آنان بهشت برین را به ارث می‌برند و جاودانه در آن خواهند ماند».
قرآن كریم در آیات متعدّدی مؤمنین را به انجام اعمال و عباداتی كه انسان را به خدا نزدیک می‌سازد و باعث تقوایشان می‌شود، و یا به ترک اعمال ناپسندی كه آنان را از خدا دور می‌سازد و باعث لكّه‌دار نمودن ایمان و تقوایشان می‌گردد، فرامی‌خواند:
﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ كُتِبَ عَلَيۡكُمُ ٱلصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى ٱلَّذِينَ مِن قَبۡلِكُمۡ لَعَلَّكُمۡ تَتَّقُونَ ١٨٣﴾[البقرة: ۱۸۳]... ﴿وَأَتِمُّواْ ٱلۡحَجَّ وَٱلۡعُمۡرَةَ لِلَّهِۚ فَإِنۡ أُحۡصِرۡتُمۡ فَمَا ٱسۡتَيۡسَرَ مِنَ ٱلۡهَدۡيِۖ وَلَا تَحۡلِقُواْ رُءُوسَكُمۡ حَتَّىٰ يَبۡلُغَ ٱلۡهَدۡيُ مَحِلَّهُۥۚ فَمَن كَانَ مِنكُم مَّرِيضًا أَوۡ بِهِۦٓ أَذٗى مِّن رَّأۡسِهِۦ فَفِدۡيَةٞ مِّن صِيَامٍ أَوۡ صَدَقَةٍ أَوۡ نُسُكٖۚ فَإِذَآ أَمِنتُمۡ فَمَن تَمَتَّعَ بِٱلۡعُمۡرَةِ إِلَى ٱلۡحَجِّ فَمَا ٱسۡتَيۡسَرَ مِنَ ٱلۡهَدۡيِۚ فَمَن لَّمۡ يَجِدۡ فَصِيَامُ ثَلَٰثَةِ أَيَّامٖ فِي ٱلۡحَجِّ وَسَبۡعَةٍ إِذَا رَجَعۡتُمۡۗ تِلۡكَ عَشَرَةٞ كَامِلَةٞۗ ذَٰلِكَ لِمَن لَّمۡ يَكُنۡ أَهۡلُهُۥ حَاضِرِي ٱلۡمَسۡجِدِ ٱلۡحَرَامِۚ وَٱتَّقُواْ ٱللَّهَ وَٱعۡلَمُوٓاْ أَنَّ ٱللَّهَ شَدِيدُ ٱلۡعِقَابِ ١٩٦ ٱلۡحَجُّ أَشۡهُرٞ مَّعۡلُومَٰتٞۚ فَمَن فَرَضَ فِيهِنَّ ٱلۡحَجَّ فَلَا رَفَثَ وَلَا فُسُوقَ وَلَا جِدَالَ فِي ٱلۡحَجِّۗ وَمَا تَفۡعَلُواْ مِنۡ خَيۡرٖ يَعۡلَمۡهُ ٱللَّهُۗ وَتَزَوَّدُواْ فَإِنَّ خَيۡرَ ٱلزَّادِ ٱلتَّقۡوَىٰۖ وَٱتَّقُونِ يَٰٓأُوْلِي ٱلۡأَلۡبَٰبِ ١٩٧﴾[البقرة: ۱۹۶-۱۹۷]... ﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلنَّاسُ ٱعۡبُدُواْ رَبَّكُمُ ٱلَّذِي خَلَقَكُمۡ وَٱلَّذِينَ مِن قَبۡلِكُمۡ لَعَلَّكُمۡ تَتَّقُونَ ٢١﴾[البقرة: ۲۱]... ﴿قُلۡ تَعَالَوۡاْ أَتۡلُ مَا حَرَّمَ رَبُّكُمۡ عَلَيۡكُمۡۖ أَلَّا تُشۡرِكُواْ بِهِۦ شَيۡٔٗاۖ وَبِٱلۡوَٰلِدَيۡنِ إِحۡسَٰنٗاۖ وَلَا تَقۡتُلُوٓاْ أَوۡلَٰدَكُم مِّنۡ إِمۡلَٰقٖ نَّحۡنُ نَرۡزُقُكُمۡ وَإِيَّاهُمۡۖ وَلَا تَقۡرَبُواْ ٱلۡفَوَٰحِشَ مَا ظَهَرَ مِنۡهَا وَمَا بَطَنَۖ وَلَا تَقۡتُلُواْ ٱلنَّفۡسَ ٱلَّتِي حَرَّمَ ٱللَّهُ إِلَّا بِٱلۡحَقِّۚ ذَٰلِكُمۡ وَصَّىٰكُم بِهِۦ لَعَلَّكُمۡ تَعۡقِلُونَ ١٥١﴾[الأنعام: ۱۵۱]... ﴿وَٱتَّقُواْ ٱللَّهَ لَعَلَّكُمۡ تُفۡلِحُونَ﴾[البقرة: ۱۸۹]... ﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوٓاْ إِنَّمَا ٱلۡخَمۡرُ وَٱلۡمَيۡسِرُ وَٱلۡأَنصَابُ وَٱلۡأَزۡلَٰمُ رِجۡسٞ مِّنۡ عَمَلِ ٱلشَّيۡطَٰنِ فَٱجۡتَنِبُوهُ لَعَلَّكُمۡ تُفۡلِحُونَ ٩٠﴾[المائدة: ۹۰]... ﴿وَتُوبُوٓاْ إِلَى ٱللَّهِ جَمِيعًا أَيُّهَ ٱلۡمُؤۡمِنُونَ لَعَلَّكُمۡ تُفۡلِحُونَ﴾[النور: ۳۱]... ﴿فَٱذۡكُرُوٓاْ ءَالَآءَ ٱللَّهِ لَعَلَّكُمۡ تُفۡلِحُونَ﴾[الأعراف: ۶۹].
«ای مؤمنان! بر شما روزه گرفتن واجب شده است...تا متّقی شوید» ... «و حج را به تمام و كمال برای خدا انجام دهید...و توشه برگیرید كه بهترین توشه هم تقواست» ... «ای مردم! پروردگارتان را عبادت كنید...تا متّقی شوید» ... «بگو: بیایید چیزهایی را برایتان بیان كنم كه پروردگارتان بر شما حرام نموده است: اینكه هیچ چیزی را شریک خدا نكیند، و به پدر و مادرتان نیكی كنید، و فرزندانتان را از ترس فقرو تنگدستی مكشید. (زیرا) ما به شما و آنها روزی می‌دهیم (و روزی‌رسان همگان ماییم؛ نه شما)، و به گناهان كبیره (از جمله زنا) و نزدیک نشوید، خواه (در موقع انجام، برای مردم) آشكار باشند و خواه پنهان، و كسی را به ناحق مكشید كه خداوند آن را حرام كرده است. اینها اموری هستند كه خدا به گونه مؤكّد شما را بدانها توصیه می‌كند تا شما آنها را بفهمید و خردمندانه عمل كنید. به مال یتیم (هم) جز به نحو احسن نزدیک نشوید تا آن موقع كه یتیم به رشد كامل خود می‌رسد، و پیمانه و ترازو را به تمام و كمال و دادگرانه مراعات دارید. ما هیچ كس را به اندازه تاب و توانش مكلّف و موظّف نمی‌سازیم، و هنگامی كه سخنی گفتید، دادگری كنید (و از حق منحرف نشوید) هر چند (كسی كه سخن به نفع یا زیان او گفته می‌شود) از نزدیكان و خویشان باشد، و به عهد و پیمان خدا وفا كنید. اینها چیزهایی هستند كه خداوند شما را به رعایت آنها توصیه می‌كند تا اینكه متذكّر شوید و پند گیرید. این راه (كه من آن را برایتان ترسیم كرده و بیان نموده‌ام) راه راست و مستقیم من است. پس از آن پیروی كنید و از راههای دیگر پیروی نكنید كه شما را از راه خدا (منحرف و) پراكنده می‌سازد. اینها چیزهایی است كه خداوند شما را بدان توصیه می‌كند تا متّقی شوید» ... «و تقوا داشته باشید تا رستگار شوید» ... «ای مؤمنان! شراب‌خوردن و قماربازی و بتهای سنگی (كه به پایشان قربانی می‌كنند) و تیرهای چوبی (و اوراقی كه برای بخت‌آزمایی و فالگیری و كهانت به كار می‌برند، همه و همه) پلیدند و ناشی از (وسوسه و تلقین) عمل شیطان هستند. پس از این كارهای پلید پرهیز و دوری كنید تا رستگار شوید» ... «ای مؤمنان! همگی به سوی خدا برگردید و توبه كنید تا رستگار شوید»... «پس نعمتهای خدا را به یاد آورید (و شكر آنها را به جای آورید) تا رستگار شوید».
آری! متّقین، پس از ایمان به خدا و روز آخرت، به انجام اعمال نیكو و پسندیده و ترک اعمال زشت و ناپسند كه مقتضای ایمان است، این چنین به خداوند متوسّل می‌شوند؛ یعنی با دست یازیدن به اعمال انسانی كه هم برای خود و هم برای دیگران پر ثمر باشد، و خودداری و اجتناب از كارهای حرام و ناروا، به خدا نزدیک می‌شوند. خلق را آزار نمی‌رسانند و به خصوص: ﴿وَجَٰهِدُواْ فِي ٱللَّهِ حَقَّ جِهَادِهِۦ﴾در راه خدا جهاد می‌كنند آن گونه كه شایسته جهاد است، تا تجاوز دشمنان به امّت اسلامی در هم شكسته شود و از ارزشهای بلندی كه بدان ایمان آورده‌اند، دفاع و پشتیبانی می‌نمایند و این چنین است كه رستگار می‌شوند.