فضل علم و اهل علم در احادیث پیامبر ص
۱) ابوهریره سمی‌گوید: پیامبر اکرم صفرمود: «مَا مِنْ رَجُلٍ يَسْلُكُ طَرِيقًا يَطْلُبُ فِيهِ عِلْمًا إِلاَّ سَهَّلَ اللَّهُ لَهُ بِهِ طَرِيقَ الْـجَنَّةِ وَمَنْ أَبْطَأَ بِهِ عَمَلُهُ لَمْ يُسْرِعْ بِهِ نَسَبُهُ» [۴].
«هیچ مردی نیست که راهی را برای طلب علم بپیماید و مگر اینکه خداوند راهی را برای رسیدنش به بهشت هموار می‌سازد، هر که را عمل کُند نماید نسب به او شتاب نبخشد».
۲) ابوموسی اشعری ساز پیامبر اکرم صروایت می‌کند که فرمود: «مَثَلُ مَا بَعَثَنِى اللَّهُ بِهِ مِنَ الْـهُدَى وَالْعِلْمِ كَمَثَلِ الْغَيْثِ الْكَثِيرِ أَصَابَ أَرْضًا، فَكَانَ مِنْهَا نَقِيَّةٌ قَبِلَتِ الْـمَاءَ، فَأَنْبَتَتِ الْكَلأَ وَالْعُشْبَ الْكَثِيرَ، وَكَانَتْ مِنْهَا أَجَادِبُ أَمْسَكَتِ الْـمَاءَ، فَنَفَعَ اللّـَهُ بِهَا النَّاسَ، فَشَرِبُوا وَسَقَوْا وَزَرَعُوا، وَأَصَابَتْ مِنْهَا طَائِفَةً أُخْرَى، إِنَّمَا هِىَ قِيعَانٌ لاَ تُمْسِكُ مَاءً، وَلاَ تُنْبِتُ كَلأً، فَذَلِكَ مَثَلُ مَنْ فَقِهَ فِى دِينِ اللَّهِ وَنَفَعَهُ مَا بَعَثَنِى اللّـَهُ بِهِ، فَعَلِمَ وَعَلَّمَ، وَمَثَلُ مَنْ لَمْ يَرْفَعْ بِذَلِكَ رَأْسًا، وَلَمْ يَقْبَلْ هُدَى اللَّهِ الَّذِى أُرْسِلْتُ بِهِ» [۵]. «مثل علم و هدایتی که خداوند عزوجل مرا بدان فرستاده است بسان باران فراوانی است که بر زمین فرو ریزد، بخشهایی از آن زمین آب را پذیرفت و گیاه و سبزه فراوانی رویاند، و بخشی دیگر بگونه‌ای بود که آب را نگه داشت و خداوند با آن آب به مردم نفع رساند که از آن نوشیدند و آبیاری کردند و کشت نمودند، و بخشهایی دیگر از آن زمین نه آب را نگه داشت و نه علف و گیاهی را رویاند، این مثال کسی است که علم دین حاصل نموده، و خداوند او را از آنچه که مرا بدان مبعوث ساخته بهره‌مند می‌سازد چه که هم خود می‌آموزد و هم به دیگران آموزش می‌دهد. و مثال کسیست که اعتنایی به دین نکرده و هدایت خداوندی را که مرا بدان فرستاده است نپذیرفته».
نبی اکرم صدر این حدیث مردم را به سه گروه تقسیم کردند:
گروه اول: اهل حفظ و فهم که علم را در سینه‌ها حفظ نموده و آنرا درک کردند این گروه بمثابه همان زمینی می‌باشند که آب را پذیرفت.
گروه دوم: اهل حفظاند که از نعمت حفظ و نقل و ضبط آن برخوردارند ولی از فهم معانی و استنباط و استخراج احکام آن قاصراند و این گروه بمنزله زمینی است که آب را نگهداشت ولی علف و گیاهی نرویاند.
گروه سوم: کسانی‌اند که از نعمت علم محروم‌اند چه از لحاظ حفظ و فهم و چه از لحاظ روایت و درایت و اینها همان اشقیا و نگونبختانند و مثالشان بمنزله زمین هموار و صاف است که نه آب را نگه می‌دارد و نه گیاه علفی را می‌رویاند.
۳) ابوهریره ساز نبی اکرم صروایت می‌کند که فرمود: «مَا مِنْ قَوْمٍ يَجْتَمِعُونَ فِى بَيْتٍ مِنْ بُيُوتِ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ يَقْرَءُونَ وَيَتَعَلَّمُونَ كِتَابَ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ يَتَدَارَسُونَهُ بَيْنَهُمْ إِلاَّ حَفَّتْ بِهِمُ الْـمـَلاَئِكَةُ وَغَشِيَتْهُمُ الرَّحْمَةُ وَذَكَرَهُمُ اللّـَهُ فِيمَنْ عِنْدَهُ وَمَا مِنْ رَجُلٍ يَسْلُكُ طَرِيقاً يَلْتَمِسُ بِهِ الْعِلْمَ إِلاَّ سَهَّلَ اللّـَهُ لَهُ بِهِ طَرِيقاً إِلَى الْـجَنَّةِ وَمَنْ يُبْطِئُ بِهِ عَمَلُهُ لاَ يُسْرِعُ بِهِ نَسَبُهُ».
یعنی: «نیست هیچ قوم و گروهی که در خانه‌ای از خانه‌های خداوند گرد هم جمع شوند تا میان خود قرآن را تعلیم و تدریس کنند مگر اینکه فرشتگان آنها را گرد خود گرفته و رحمت آنها را می‌پوشاند و سکون و آرامش بر آنها فرود می‌آید، خداوند در ملأ اعلی از آنها یاد می‌کند، و هیچ مردی نیست که از پی علم پا به راهی بگذارد مگر آنکه خداوند راه رسیدن به بهشت را برایش آسان می‌گرداند و هر که را که عملش او را به جایی نرساند، بداند که نسبش هم وی را بجایی نخواهد رساند».
۴) از عثمان سروایت است که رسول الله صفرمود: «خَيْرُكُمْ مَنْ تَعَلَّمَ الْقُرْآنَ وَعَلَّمَهُ» [۶].
«بهترین شما کسی است که قرآن را بیاموزد و به دیگران آموزش دهد» و نزد سفیان ثوری (تابعی جلیل القدر) قرائت قرآن از غزوه‌های جانبی پسندیده‌تر بود.
۵) ابوهریره سمی‌گوید: رسول الله صفرمود: «إِذَا مَاتَ الإِنْسَانُ انْقَطَعَ عَنْهُ عَمَلُهُ إِلاَّ مِنْ ثَلاَثَةِ أَشْيَاءَ : مِنْ صَدَقَةٍ جَارِيَةٍ أَوْ عِلْمٍ يُنْتَفَعُ بِهِ أَوْ وَلَدٍ صَالِحٍ يَدْعُو لَهُ» [۷].
یعنی: «هر گاه انسان بمیرد عملش قطع می‌شود مگر از سه چیز: از صدقه جاریه، از علمی که دیگران از آن سود برند، از فرزند صالحی که برای او دعا کند».
۶) از پیامبر صروایت صحیحی نقل شده که خطاب به علی سفرمود: «لأَنْ يَهْدِىَ اللّـَهُ بِكَ رَجُلاً وَاحِدًا خَيْرٌ لَكَ مِنْ أَنْ يَكُونَ لَكَ حُمْرُ النَّعَمِ».
«اینکه خداوند عزوجل بدست تو یک انسانی را هدایت دهد برایت از حُمُر النعم بهتر است». حمر النعم یعنی شتران ماده محبوب‌ترین مال نزد عرب بود.
۷) امام مسلم از ابوهریره سروایت می‌کند که رسول الله صفرمود: «مَنْ دَعَا إِلَى هُدًى كَانَ لَهُ مِنَ الأَجْرِ مِثْلُ أُجُورِ مَنْ تَبِعَهُ لاَ يَنْقُصُ ذَلِكَ مِنْ أُجُورِهِمْ شَيْئًا وَمَنْ دَعَا إِلَى ضَلاَلَةٍ كَانَ عَلَيْهِ مِنَ الإِثْمِ مِثْلُ آثَامِ مَنْ تَبِعَهُ لاَ يَنْقُصُ ذَلِكَ مِنْ آثَامِهِمْ شَيْئًا».
یعنی: «هر کس مردم را به راه هدایت دعوت کند مانند اجر و پاداش کسانی را می‌برد که از او پیروی کرده‌اند بی آنکه از اجر و پاداش آنان چیزی کاسته شود، و هر کس هم به گمراهی دعوت کند به اندازه کسانی از که از او (در گمراهی) پیروی کرده‌اند گناه کسب کرده است بی آنکه چیزی از گناهانشان کاسته شود».
۸) از ابوامامه سروایت است که رسول الله صفرمود: «إِنَّ اللَّهَ وَمَلاَئِكَتَهُ وَأَهْلَ السَّمَوَاتِ وَالأَرْضِ حَتَّى النَّمْلَةَ فِى جُحْرِهَا وَحَتَّى الْـحُوتَ لَيُصَلُّونَ عَلَى مُعَلِّمِ النَّاسِ الْـخَيْرَ ثُمَّ قَالَ رَسُولُ الله ص: فَضْلُ العَالِمِ عَلَى العَابِدِ كَفَضْلِي عَلَى أدْنَاكُمْ» [۸].
یعنی: «همانا خداوند متعال و فرشتگانش و اهل آسمان و زمین و حتی مورچگان در سوراخ و ماهیان در دریا بر کسانی که به مردم خیر و نیکی می‌آموزند درود می‌فرستند، سپس فرمود: فضیلت عالم بر عابد بسان فضیلت من بر ادنی‌ترین فرد شماست».
۹) ابودرداء ساز پیامبر اکرم صروایت می‌کند که فرمود: «مَنْ سَلَكَ طَرِيقًا يَبْتَغِى فِيهِ عِلْمًا سَلَكَ اللَّهُ بِهِ طَرِيقًا إِلَى الْـجَنَّةِ وَإِنَّ الْـمَلاَئِكَةَ لَتَضَعُ أَجْنِحَتَهَا رِضًا لِطَالِبِ الْعِلْمِ وَإِنَّ الْعَالِمَ لَيَسْتَغْفِرُ لَهُ مَنْ فِى السَّمَوَاتِ وَمَنْ فِى الأَرْضِ حَتَّى الْـحِيتَانُ فِى الْـمَاءِ وَفَضْلُ الْعَالِمِ عَلَى الْعَابِدِ كَفَضْلِ الْقَمَرِ عَلَى سَائِرِ الْكَوَاكِبِ إِنَّ الْعُلَمَاءَ وَرَثَةُ الأَنْبِيَاءِ إِنَّ الأَنْبِيَاءَ لَمْ يُوَرِّثُوا دِينَارًا وَلاَ دِرْهَمًا إِنَّمَا وَرَّثُوا الْعِلْمَ فَمَنْ أَخَذَ بِهِ أَخَذَ بِحَظٍّ وَافِرٍ» [۹].
یعنی: «هر کس راهی را پیش گیرد که علمی را حاصل کند خداوند راه رسیدن به بهشت را برایش آسان می‌سازد، و همانا فرشتگان بخاطر رضایتی که از کارش دارند بالهایشان را برای طالبان علم می‌گسترانند، و همه کسانی که در زمین و آسمانند حتی ماهیان در آب برای عالم آمرزش می‌طلبند، و فضیلت عالم برعابد مانند فضیلت ماه بر سایر ستارگان است، و أنبیاء از خود دینار و درهم را به ارث نگذاشته‌اند، و آنچه که بر جای گذاشته‌اند علم است، و هر کس این ارث را بردارد بهره بزرگی را برداشته است».
۱۰) ابوهریره ساز پیامبر اکرم صروایت می‌کند که فرمود: «إِنَّ الدُّنْيَا مَلْعُونَةٌ مَلْعُونٌ مَا فِيهَا إِلاَّ ذِكْرَ اللَّهِ وَمَا وَالاَهُ وَعَالِمًا أَوْ مُتَعَلِّمًا». امام ترمذی می‌گوید: این حدیث نیکویی است.
یعنی: «دنیا و آنچه در دنیا است مذموم و ناپسند است، بجز یاد خدا و آنچه سبب رضای خداست و عالم و متعلم بودن».
۱۱) ابن مسعود ساز پیامبر صنقل می‌کند که فرمود: «نَضَّرَ اللـَّهُ امْرَأً سَمِعَ مَقَالَتِى فَوَعَاهَا وَحَفِظَهَا وَبَلَّغَهَا فَرُبَّ حَامِلِ فِقْهٍ إِلَى مَنْ هُوَ أَفْقَهُ مِنْهُ» [۱۰]. یعنی: «خداوند شاد و خرم گرداند شخصی را که سخن مرا شنید و آنرا فهمید و حفظ کرد و آنرا به دیگران ابلاغ کرد، چه بسا افرادی باشند که علمی از دین را برداشته و آنرا به افراد داناتر از خود رسانده‌اند».
۱۲) أنس سمی‌گوید: رسول الله صفرمود: «مَنْ خَرَجَ فِى طَلَبِ الْعِلْمِ فَهُوَ فِى سَبِيلِ اللّـَهِ حَتَّى يَرْجِعَ» [۱۱].
یعنی: «کسی که برای طلب علم بیرون رود پا در راه خدا گذاشته است تا اینکه برگردد».
۱۳) ابو مسعود انصاری روایت می‌کند که پیامبر اکرم صفرمود: «الدَّالُّ عَلَى الْخَيْرِ لَهُ مِثْلُ أَجْرُ فَاعِلِهِ» [۱۲]. یعنی: «ارشاد کنندگان به خیر و نیکی اجر و پاداشی مثل عمل کنندگان به آن دارند».
۱۴) عبدالله بن مسعود سمی‌گوید: رسول الله صفرمود: «لاَ حَسَدَ إِلاَّ فِى اثْنَتَيْنِ رَجُلٌ أَتَاهُ اللَّهُ مَالاً فَسَلَّطَهُ عَلَى هَلَكَتِهِ فِى الْـحَقِّ وَرَجُلٌ أَتَاهُ اللّـَهُ حِكْمَةً فَهُوَ يَقْضِى بِهَا وَيُعَلِّمُهَا» [۱۳].
یعنی: «غبطه خوردن بجز در دو چیز جائز نیست، (یکی) خداوند به شخصی مالی عنایت کرده و او را در مصرف کردن آن در راه حق قدرت داده است و مردی که خداوند به او حکمت مرحمت کرده و او بوسیله آن میان مردم قضوت می‌کند و به دیگران تعلیم می‌دهد» و حکمت یعنی علم و بینش دین و یا علم سنت یا اطاعت و فرمانبری خداوند.
۱۵) جابر سمی‌گوید: رسول الله صفرمود: «النَّاسُ مَعَادِنُ، خِيَارُهُمْ فِي الْـجَاهِلِيَّةِ خِيَارُهُمْ فِي الإِسْلامِ، إِذَا فَقُهُوا» [۱۴].
یعنی: «انسانها مانند معدن‌اند (خوب و بد دارند) شایسته‌های آنها در دوران جاهلیت، در اسلام نیز شایسته‌اند اگر علم و فقه دین حاصل کنند».
۱۶) عبدالله بن عمرو بن العاص سمی‌گوید: رسول الله صفرمود: «بَلِّغُوا عَنِّى وَلَوْ آيَةً، وَمَنْ كَذَبَ عَلَىَّ مُتَعَمِّدًا فَلْيَتَبَوَّأْ مَقْعَدَهُ مِنَ النَّارِ» یعنی: «ابلاغ کنید (به دیگران) از سوی من هر چند که یک آیه باشد، هر که عمداً و از روی قصد بر من دروغ ببندد باید خود را برای جایگاهش در دوزخ آماده سازد».
۱۷) نبی اکرم صعالمان را بر دیگران مقدم می‌داشت و فرمود: «يَؤُمُّ الْقَوْمَ أَقْرَؤُهُمْ لِكِتَابِ اللَّهِ, فَإِنْ كَانُوا فِي الْهِجْرَةِ سَوَاءً فَأَعْلَمُهُمْ بِالسُّنَّةِ، فَإِنْ كَانُوا فِيهَا سَوَاءً فَأَقْدَمُهُمْ إِسْلامًا».
یعنی: «باید پیشنمازی را کسی به عهده گیرد که قرآن را بهتر می‌خواند و می‌داند، اگر (دو شخص) در قراءت در یک سطح بودند، آن کسی شایسته‌تر است که به سنت پیامبر صعالم‌تر و پایبندتر است، و اگر در این رتبه هم برابر بودند پس قدیمی‌ترین آنها در اسلام آوردن امامت مردم را بر عهده گیرد».
۱۸) پیامبر صدرباره طلاب علم سفارش به نیکی کرده است، مروی است که عده ایی از اصحاب نزد دیگر صحابی جلیل و یکی از راویان احادیث پیامبر صیعنی ابوسعید خدری می‌آمدند سفارش و وصیت رسول اکرم صرا درباره جویندگان علم متذکر می‌شد و می‌گفت: پیامبر صفرموده: «إِنَّ النَّاسَ لَكُمْ تَبَعٌ وَإِنَّ رِجَالاً يَأْتُونَكُمْ مِنْ أَقْطَارِ الأَرَضِينَ يَتَفَقَّهُونَ فِى الدِّينِ فَإِذَا أَتَوْكُمْ فَاسْتَوْصُوا بِهِمْ خَيْرًا» یعنی: «مردم از شما پیروی می‌کنند، و مردانی از اطراف و اکناف زمین برای فراگیری علم دین نزد شما می‌آیند، پس هر گاه نزد شما آمدند به هم دیگر سفارش کنید تا با آنها به نیکی و خوبی رفتار کنند»
۱۹) عمر سنقل می‌کند که نبی اکرم صفرمود: «إِنَّ اللَّهَ يَرْفَعُ بِهَذَا الْكِتَابِ أَقْوَامًا وَيَضَعُ بِهِ آخَرِينَ».
یعنی: «همانا خداوند متعال با این کلام (قرآن مجید) عده ایی را عزت و رفعت می‌دهد (یعنی کسانی که علم آنرا فراگرفته و به دیگران می‌رسانند) و عده دیگری را بر زمین می‌زد و بی ارزش می‌سازد (کسانی که به قرآن و علم آن اعتنا نکنند)». از ابن عباس بروایت شده که گفته: «اصحاب مجلس عمر سو مشاورانش فقهاء و دانشمندان دین بودند چه پیر و چه جوان»
ابو عمر بن عبدالبر می‌گوید: علماء در قدیم احادیث فضائل را بدون سخت گیری از همه روایت می‌کردند، و راویان چنین احادیثی را مانند راویان أحادیث احکام مورد نقد بررسی قرار نمی‌دادند.
[۴] روایت مسلم و اصحاب سنن اربعه. [۵] متفق علیه. [۶] روایت بخاری. [۷] متفق علیه. [۸] روایت ترمذی. [۹] روایت ابوداود و ترمذی. [۱۰] روایت ترمذی. [۱۱] روایت مسلم و ابوداود. [۱۲] روایت ترمذی. [۱۳] متفق علیه. [۱۴] متفق علیه.