ای علیم و دانا مرا علم و دانش بیاموز

دانایی چنان شرفی دارد که انسان به هر چیز که خواهد با علم تواند رسید هر کس طالب دنیا باشد وی را بدان نائل می‌گرداند و هر که هم در پی کسب آخرت باشد آنرا خواهد یافت، پس چه نیکو خواهد بود که انسان با تضرع به درگاه پروردگارش اینگونه دعا کند: «اللهم یا معلم إبراهیم الخیر علمنی، یا مفهم سلیمان فهمنی» یعنی: «بار الها! ای کسی که به ابراهیم خوبی را آموختی و به سلیمان فهم و درک عنایت نمودی به من علم و فهم و درایت بیاموز». زیرا خداوند متعال عالم و آگاه به هر چیزی است، هرچه را بوده و هست و خواهد بود را میداند و علمش بر همه چیز احاطه دارد و ذره ایی هم چه در آسمان و چه در زمین از علم خداوند پنهان نمی‌ماند.

شیخ حافظ حکمی در المعارج [۲]می‌گوید: از آنچه که خداوند برای ذات خود اثبات کرده آن است که خداوند عالم و آگاه به هر چیز و علمش دانشش بر همه اشیاء چه کلی و چه جزیی احاطه دارد و علیم بودن از صفات ذاتی باری تعالی و علم وی ازلی است، خداوند عزوجل از ازل می‌داند هم آنچه را که آفریده و هم حالات مخلوقات و ارزاق و اجلها و رفتار و کردار هر مخلوق و اینکه چه کسی سعادتمند و چه کسی شقاوت پیشه و چه کسی بهشتی و کدامیک دوزخی خواهد بود، و خداوند عدد انفاس و لحظات زندگی و حرکات و سکنات هر شخص و اینکه هر حرکتی کجا و چگونه بوقوع پیوسته است را بخوبی می‌داند، هیچ علمی هر چند کوچک و باندازه مثقال ذره ایی هم باشد از علم خداوند پوشیده و پنهان نمی‌ماند چه در آسمانها و چه بر روی زمین و چه در دنیا و چه در آخرت، خداوند می‌فرماید: ﴿وَعِندَهُۥ مَفَاتِحُ ٱلۡغَيۡبِ لَا يَعۡلَمُهَآ إِلَّا هُوَۚ وَيَعۡلَمُ مَا فِي ٱلۡبَرِّ وَٱلۡبَحۡرِۚ وَمَا تَسۡقُطُ مِن وَرَقَةٍ إِلَّا يَعۡلَمُهَا وَلَا حَبَّةٖ فِي ظُلُمَٰتِ ٱلۡأَرۡضِ وَلَا رَطۡبٖ وَلَا يَابِسٍ إِلَّا فِي كِتَٰبٖ مُّبِينٖ ٥٩﴾[الأنعام: ۵۹]. یعنی: «کلیدهای گنجینه‌های غیب نزد خداست، کسی جز خدا بر آن آگاهی ندارد و نیز آنچه در خشکی و دریاست را می‌داند و هیچ برگی فرو نمی‌افتد مگر آنکه او آن را می‌داند، و هیچ دانه‌ای در زیر تاریکی‌های زمین و هیچ‌تر و خشکی در جهان نیست مگر آنکه در کتابی روشن (لوح محفوظ) ثبت است».

در داستان موسی و خضر علهما السلام آمده است که خضر خطاب موسی ÷فرمود: «ای موسی از جانب خداوند به تو علمی آموخته شده است که من آنرا نمی‌دانم، و از جانب خداوند به من علمی رسیده است که تو را بر آن آگاهی نیست». در ادامه داستان آمده است که خضر گفت: «سوار بر کشتی شدیم در همین حین گنجشکی بر لبۀ کشتی بنشست و نوک در دریا فرو برد، خضرعلهما السلام به موسی علهما السلام گفت: علم و دانش من و تو و همه خلایق در مقابل علم خداوند به همان اندازه نوک گنجشک است که آنرا در دریا فرو برد».

خطابی می‌گوید: علیم همان ذاتی است که عالم به اسرار و پوشیده‌هایی است که مخلوقات از درک و فهم آن عاجزند و علیم صیغۀ مبالغۀ علم در وصف کمال علم است.

اسم علیم در قرآن کریم ۱۶۲ بار ذکر شده است.

در حدیثی حضرت عثمان ساز پیامبر صنقل می‌کند که فرمود: «هر کس هنگامی که صبح می‌کند سه بار بگوید «بِسْمِ اللَّهِ الَّذِى لاَ يَضُرُّ مَعَ اسْمِهِ شَىْءٌ فِى الأَرْضِ وَلاَ فِى السَّمَاءِ وَهُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ»، تا غروب هیچ بلا و مصیبت ناگهانی بر سرش نخواهد آمد، و همین کلمات را اگر هنگام غروب بگوید تا صبح دچار هیچ بلای ناگهانی نخواهد شد» [۳].

امام غزالی می‌گوید: ارزش انسان بسبب علم است از آنجایی که علم از صفات باری تعالی است، و لکن ارزشمندترین علم آن است که شناختش ارزشمند است، و اشرف معلومات خداوند متعال است، این است که شناخت الله تعالی افضلترین شناختهاست، و شناخت سایر اشیاء نبوعی شناخت افعال خداوند متعال یا دانستن راه تقرب انسان به خداوند یا دانستن اموری است که انسان را در شناخت خداوند و تقرب به او کمک می‌کند. و هر شناختی خارج از این اطار از ارزش فراوانی برخوردار نیست.

[۲] به کتاب شرح أسماء الله الحسنی تألیف استاذ محمد حسین رجوع شود. [۳] روایت ابوداوود و بیهقی.