تواضع و فروتنی در طلب علم

سفر موسی ÷برای شنیدن سخنان خضر نشانگر تواضع و فروتنی آنحضرت است، همه می‌دانیم که موسی ÷یکی از پیامبران اولوالعزم است و همه به اتفاق معتقدند که رتبه ایشان از خضر برتر و بالاتر است، و هر یکی علمی داشت که دیگری آن را نمی‌دانست، موسی ÷قدر و قیمت تواضع را درک کرده بود، لذا هیچگاه به علمش مغرور نشده بود، و حب و دوستی برتری جویی و ریاست را از او دور کرد، و هر کس برای خداوند تواضع اختیار کند خداوند به او رفعت و عزت می‌بخشد، در روایتی ابوهریره سمی‌گوید که: رسول الله صفرمود: «مَا نَقَصَتْ صَدَقَةٌ مِنْ مَالٍ، وَمَا زَادَ اللّـَهُ عَبْدًا بِعَفْوٍ إلَّا عِزًّا، وَمَا تَوَاضَعَ أَحَدٌ لِلَّهِ إلَّا رَفَعَهُ اللَّـهُ تَعَالَى» [۱۶].

یعنی: «صدقه از مال نمی‌کاهد، خداوند در ازای عفو و گذشتِ بنده بر عزت او می‌افزاید، و هر کس بخاطر خدا تواضع کند خداوند به او رفعت می‌بخشد».

عمر بن الخطاب سمی‌گوید: بنده اگر بخاطر الله فروتنی پیشه کند خداوند با حکمتش به او رفعت و منزلت می‌بخشد. به او گفته شد: سرزنده باش تا خدا تو را سرزنده و خوشحال نگهدارد. چنین انسانی خودش را کوچک می‌شمارد ولی در چشم خلایق بزرگ است.

ایوب سختیانی می‌گوید: شایسته است که عالم بخاطر تواضع الله بر سرش خاک بگذارد.

و گفته‌اند: جوینده علم فروتن و متواضع و علمش بیشتر است، کما اینکه زمین پایین‌تر و پست‌تر بیشتر از دیگر اماکن آب دارد.

و ابن عبدوس می‌گوید: هر گاه عالم خود را بلند و بالا بشمارد خودبینی در وی سریعتر رشد می‌کند مگر کسی را که خداوند بتوفیق خود او را حفاظت نموده و او حب برتری و ریاست را از خود دور کند.

از فضیل بن عیاض درباره تواضع سؤال شد و ایشان در پاسخ گفت: تواضع یعنی اینکه در مقابل حق گردن نهی و از هر کسی آنرا شنیدی مطیع آن شوی حتی اگر شخصی که حق را از او شنیدی جاهلترین باشد و بر تو لازم است که حرفش را بپذیری.

عمر سمی‌فرماید: بیشترین چیزی که درباره شما از آن بیم دارم این است که سه خصلت باعث هلاکت و بربادی شما گردد: اطاعت از نفس در بخل، و پیروی از هوای نفس و خودپسندی.

مسروق می‌گوید: برای عالم بودن شخص همین بس که از خداوند بترسد، کما اینکه برای جهالت و نادانی همان بس که به علم خود ببالد و مغرور شود. و ابو نعیم می‌گوید: سوگند به خدا هیچ کس هلاک نشده مگر در حب و ریاست و برتری جویی.

و گفته شده: هر کس به رأی و نظر خود مغرور شود گمراه گردد، و هر کس به عقل خود بسنده کند می‌لغزد، و هر کس بر مردم تکبر ورزد خوار می‌گردد، و هر کس با جاهلان و فرومایگان مخالطت کند حقیر می‌شود و هر کس با علماء و دانشمندان مخالطت کند با وقار می‌شود.

و علی سمی‌گوید: آفت عاقلان خودپسندی است و دیگری می‌گوید: خودپسندی شخص، دلیل ضعف عقل اوست.

[۱۶] روایت بخاری و مسلم و ترمذی.