پیشگفتار مترجم

سپاس خدایی را که خطوط کلی دین را برایمان روش ساخت، با کتاب ناب خود بر ما منت نهاد، آن را یگانه قانون، داور، و مرجع جهان و جهانیان کرد تا منافع مردمان بدان سامان یابد و بنیادهای حق بدان استوار گردد. پس او را بر همه‌ی آن‌چه تقدیر کرده و تدبیر فرموده است سپاس و ستایش سزاست.

صلوات و درود او بر آن پیامبرش که آشکارا به فرمان وی بانگ برآورد و قوانین بهتر زیستن را در جامعه‌ی بشری پیاده نمود، محمد پیامبر خداصو نیز درود بر خاندان و یاران وی باد.

مسلماً رویدادها و حوادث جهان مادی و نیز تحولات اجتماعی بشر همچون خوشبختی و بدبختی، بقا، فنا و ... تصادفی نیست بلکه وقوع آن‌ها بر اساس قانون ثابتی است که خداوند توانای کار دادن و حاکم بر سرنوشت بشر آن را در پهنه‌ی گیتی نهاده است. این قوانین ثابت همان سنت‌های تبدیل و تحویل‌ناپذیر خداوندند:

﴿فَلَن تَجِدَ لِسُنَّتِ ٱللَّهِ تَبۡدِيلٗاۖ وَلَن تَجِدَ لِسُنَّتِ ٱللَّهِ تَحۡوِيلًا ٤٣﴾[فاطر: ۴۳].

«هرگز برای سنت خدا تبدیلی نمی‌یابی و هرگز برای سنت خدا دگرگونی نخواهی یافت».

یکی از سنت‌های خداوند ابتلای انسان به خیر و شر است. ابتلاء عبارت است از امتحان و آزمایش انسان در سختی و آسایش. سنت ابتلای خداوند در بندگان بدین‌سان است که باری‌تعالی بندگان را با امور شر و طاقت‌فرسا، مثل بیماری، فقر، سختی‌ها و معضلات دیگر و با امور خیر مثل دادن نعمت و ثروت و آسایش و ایجاد رفاه و سلامتی و بی‌نیازی و ... امتحان می‌کند. ابتلا به خیر و شر به خاطر آن است که دانسته شود چه کسی در برابر مواهب الهی سپاسگذار و چه کسی در مقابل سختی‌ها و بلاها شکیباست. خداوند بلندمرتبه می‌فرماید:

﴿وَنَبۡلُوكُم بِٱلشَّرِّ وَٱلۡخَيۡرِ فِتۡنَةٗۖ وَإِلَيۡنَا تُرۡجَعُونَ ٣٥﴾[الأنبیاء: ۳۵].

«و شما را از راه آزمایش به شر (بد و سختی) و خیر (نیک و آسایش) می‌‌آزماییم».

آزمایش انسان گاهی در گشایش در نعمت است که شکر و سپاس را می‌طلبد و گاهی در گرفتن نعمت و تنگی در مال و نقصان در جان و زیان و ضرر است که صبر و شکیبایی لازم می‌دارد.

بنابراین انسان در هر حال مورد آزمون خداست که محنت و رنج و سختی و دشواری مقتضی صبر است، و محنت و نعمت مقتضی سپاس و شکر.

انسان در مقابل دشواری‌ها راحت‌تر می‌‌تواند صبر پیشه کند و این نوع صبر آسان‌تر از صبر در مقابل نعمت‌ها و به جا آوردن شکر و سپاست است، و می‌توان گفت بزرگ‌ترین و سخت‌ترین آزمایش بندگان نعمت و منحت خداوندی است و چه حکیمانه فرموده است فاروق اعظم، عمربن خطابسآن جا که می‌فرماید: «بلینا بالضراء فصبرنا وبلینا بالسراء فلم نصبر»: «به زیان آزموده شدیم و شکیبایی کردیم و به نعمت آزموده شدیم و شکر نعمت را به جا نیاوردیم».

لازمه‌ی ابتلا صبر است و صبر در ارتباط با ایمان جایگاه بسیار ارزنده و والایی دارد.

صبر درخشنده‌ترین خلق و خوی قرآنی است که در جای‌جای قرآن به نوعی مورد عنایت پروردگار واقع شده است. صبر در قرآن عبارت از این است که انسان آن‌چه را که برایش خوشایند است برای جلب رضایت خدا بر خود هموار گرداند. امام غزالی/می‌فرماید: صبر دو گونه است: جسمانی و نفسانی، صبر جسمانی گاهی عبارت است از تحمل کارهای دشوار و زیر بار نرفتن و گاهی تحمل بردباری در برابر ضربات سخت و بیماری شدید و زخم‌های سهمگین، صبر جسمانی هرگاه با موازین شرع منطبق باشد صبر پسندیده است. و صبر مورد نظر شرع که همواره پسندیده است، صبر نفسانی است که عبارت است از بازداشتن خویش از هوس دلخواه و ناروا [۱].

توجه فراوان قرآن به صبر به‌خاطر ارزش دینی و اخلاقی آن است، صبر یک فضیلت اخلاقی ثانوی نیست، بلکه یک ضرورت است و ترقی و تعالی و تکامل آدمی جز در سایه‌ی آن امکان‌پذیر نیست. اگر صبر نباشد سعادت و خوشبختی فرد و جامعه هیچ‌کدام میسر نیست. بدون صبر نه دین پایدار است و نه دنیا. بنابراین صبر هم یک ضرورت دنیوی است و هم یک ضرورت دینی [۲].

صبر و ظفر هر دو دوستان قدیمند، بر اثر صبر نوبت ظفر آید. اندیشمندان گفته‌اند:

- صبر تلخ است ولی برِ شیرین دارد.

- گر صبر کنی ز غوره حلوا سازی.

- هر که را طاوس باید، رنج هندوستان کشد.

بی‌شک اهل ایمان بیش‌تر در معرض آزارها و مصیبت‌ها و ناخوشی‌ها قرار می‌گیرند. بالطبع ضرورت صبر در این جا بیشتر خود را نشان می‌دهد.

زیان‌های مالی و جانی، از دست رفتن عزیزان ... همه‌ی این‌ها لازمه‌اش تحمل و بردباری است. در طول تاریخ بندگان خاص خدا، انبیاء و صلحا سخت مورد آزمون قرار گرفته‌اند. ابلیس در برابر آدم، نمرود در برابر ابراهیم، فرعون در برابر موسی، ابوجهل در برابر محمد و ... . طبیعی است که پس از انبیا مؤمنان نسبت به دیگر انسان‌ها بیش‌تر مورد آزمون سخت خدا قرار می‌گیرند.

چنان‌که حافظ می‌فرماید:

هر که در این بزم مقرب‌تر است
جام بلا بیش‌ترش می‌دهند

با توجه به آیات قرآنی می‌توان گفت والاترین و بالاترین درجه‌ی دینداری صبر است. و بزرگ‌ترین ویژگی اهل ایمان صبر است. و بندگان شایسته‌ی خدا به هر کجا که رسیده‌اند در پرتو صبر بوده است. قرآن صبر را کلید هر نیکی و دروازه‌ی خوشبختی دنیا و آخرت دانسته است.

دکتر عبدالله عبادی از علمای معاصر اسلامی در این کتاب در باب ابتلا و صبر جایگاه آن در ایمان مطالبی بسیار نیکو و علمی نوشته است.

مؤلف حفظه الله ابتدا تعریفی جامع و مانع از ابتلا و صبر بیان کرده و سپس به آیات و احادیث در موضوع صبر و ابتلا اشاره نموده و صبر را به بد و نیک تقسیم کرده است و در ادامه حقیقت، اقسام، آداب و جایگاه صبر در ایمان را بیان فرموده‌اند. در پایان قهرمانانی از بردباران در طول تاریخ در عرصه‌ی دعوت به سوی حق معرفی می‌کنند. نخست از صبر ابراهیم÷و در پایان از محنت قاضی شریک بن عبدالله سخن گفته است. به راستی با اختصاری که در گزینش مطالب وجود دارد حق مطلب را ادا کرده و بحثی علمی ـ تربیتی خوبی ارائه داده است. خداوند به وی جزای نیک عطا فرماید.

مترجم کوشیده همه‌ی مطالب مؤلف را با عباراتی روان و به دور از پیچیدگی‌های ادبی ترجمه نماید. احادیث را تخریج و حتی‌الامکان مصدر احادیث و روایات را مشخص کند و مواردی را که نیاز به توضیح و اضافات داشته در پرانتز قرار داده و گاهی در پاورقی اشاره‌ای به آن‌ها نماید.

به هرحال مترجم کوشیده حق مطلب را به مقدار توان ادا کند و داوری را به خوانندگان وا می‌گذارد. أقول قولي هذا واستغفر الله العظیم.

ابوضیاء الدین محمود خوش‌خبر گله‌داری

مجتمع دینی فرهنگی و آموزشی امام شافعی/

[۱] احیاء علوم الدین، ج ۴ با اندکی تلخیص. [۲] الصبر فی القرآن، شیخ قرضاوی ص ۱۴-۱۵.