اقسام صبر
انسان طبیعتاً در هیچ حالتی از صبر بی‌نیاز نیست، زیرا همه‌ی مشکلاتی که انسان در این زندگی با آن رو به روست از سه چیز خارج نیست:
بخش اول: چیزهایی که با طبیعت او سازگار است مثل سلامتی، ثروت، مقام، بسیاری بستگان و خویشان نزدیک، همراهان و سایر خوشی‌های دنیا، انسان در همه‌ی این‌ها به صبر نیازمند است و از این رو لازم است که به لذت‌ها و خوشی‌های دنیا دل نبندد، و اسیر لذت‌های دنیا نشود، حقوق خدای تعالی را رعایت کند، پیش از هر چیزی حقوقی که خداوند به عنوان تکلیف بر بدن انسان مقرر فرموده و حقوقی که به عنوان انفاق در مال او قرار داده است، و هرگاه انسان نفس خود را کنترل نکند و جلوی دل‌بستگی‌های دنیوی را نگیرد، به خود بزرگ‌بینی و تجاوز کشیده می‌شود:
﴿كَلَّآ إِنَّ ٱلۡإِنسَٰنَ لَيَطۡغَىٰٓ ٦ أَن رَّءَاهُ ٱسۡتَغۡنَىٰٓ ٧﴾[العلق: ۶- ۷].
«حقا که انسان طغیان می‌کند، همین که خود را بی‌نیاز ببیند».
برخی از عارفان گفته‌اند: مؤمن بر مصیبت صبر می‌کند، ولی بر عافیت و سلامتی جز صدیق کسی دیگر قادر به صبر نیست و عبدالرحمن بن عوفسگوید: به سختی و مشکلات آزموده شدیم صبر کردیم و به آسایش و خوشی آزموده شدیم و صبر پیشه نکردیم، به همین دلیل خدای تعالی فرموده است:
﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ لَا تُلۡهِكُمۡ أَمۡوَٰلُكُمۡ وَلَآ أَوۡلَٰدُكُمۡ عَن ذِكۡرِ ٱللَّهِ﴾[المنافقون: ۹].
«ای کسانی که ایمان آورده‌اید، اموالتان و فرزندانتان شما را از یاد خدا غافل نکند».
خدای تعالی فرموده‌اند:
﴿وَٱعۡلَمُوٓاْ أَنَّمَآ أَمۡوَٰلُكُمۡ وَأَوۡلَٰدُكُمۡ فِتۡنَةٞ﴾[الأنفال: ۲۸].
«و بدانید که مال‌هایتان و فرزندانتان [مایه‌ی] آزمایش است».
و فرموده‌اند:
﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوٓاْ إِنَّ مِنۡ أَزۡوَٰجِكُمۡ وَأَوۡلَٰدِكُمۡ عَدُوّٗا لَّكُمۡ فَٱحۡذَرُوهُمۡ﴾[التغابن:۱۴].
«ای مؤمنان، برخی از همسران شما و برخی از فرزندانتان دشمن شما هستند، پس از آن‌ها بترسید».
بخش دوم: آن‌چه موافق با میل و طبیعت آدمی نیست و این نوع خود سه قسمت است:
۱- یکی از آن‌ها صبر برای انجام طاعات و عبادات است، در این نوع چون نفس انسان ذاتاً از بندگی و بنده بودن گریز دارد، لذا بنده برای به جا آوردن عبادت نیازمند به صبر است. برخی عبادت‌ها مثل نماز، انسان به خاطر کسالت و تنبلی از آن خوشش نمی‌آید و برخی مثل زکات به خاطر بخیلی و برخی هم به خاطر هر دو (بخیلی و تنبلی) از آن ناخوشایند است، مثل حج و جهاد در را ه خدا. مؤمن برای فرمان‌بری از خدای تعالی در سه مرحله به صبر نیاز دارد:
۱- در حالتی که قصد عبادت دارد. صبر در این مرحله پشتوانه‌ی این است که بنده نیتش را پاک گرداند و با اخلاص تمام عبادت را شروع کند و نگذارد خودنمایی و ریا آن را بیالاید.
۲- مرحله‌ی دوم در زمان گزاردن عبادت، در حالتی که مشغول به عبادت شده است. در هنگام عبادت لحظه‌ای از خدای تعالی غافل نگردد و از انجام دادن آداب و سنت‌های عبادت تنبلی نکند؛ یعنی تا وقتی که از عبادت فارغ نشده است به وسیله‌ی صبر از عواملی که باعث سستی و کاهلی می‌شوند خود را نگه دارد.
۳- مرحله‌ی سوم، پس از پایان پذیرفتن عبادت. حالت سوم یعنی فراغت از عمل. در این‌جا صبر این است که به خاطر جلوگیری از ریا و خودنمایی از اظهار و افشای عبادت و از هر چیزی که عمل او را باطل و تباه می‌کند خویشتن‌داری کند. کسی که بعد از صدقه دادن صبر پیشه نکرد و منت گذاشت و آزار رساند، آن خیر را باطل کرده است.
بخش سوم: چیزهایی مانند مصیبت‌ها که اختیاری نیست، مانند مرگ دوستان، نابودی ثروت، نابینایی، از بین رفتن سلامتی و مصیبت‌های دیگر. صبر بر این گونه مسایل بالاترین مقام صبر است، زیرا پشتوانه‌ی این صبر یقین است. پیامبرصفرموده‌اند: «مَنْ يُرِدْ اللَّهُ بِهِ خَيْرًا يُصِبْ مِنْهُ»: «کسی که خداوند به او اراده‌ی خیر کند، او را به سختی می‌آزماید» [۲۶]. نزدیک به این بخش از صبر، صبر در برابر مردم آزاری است.
[۲۶] روایت بخاری و احمد.