آداب ذکر

روزی پیامبر جاز کنار جمعی از اصحاب رد می‌شد، به آن‌ها فرمود: (ما أجلسكم؟) یعنی: «برای چه منظوری نشسته‌اید؟» گفتند: نشسته‌ایم تا خداوند را ذکر نموده و بخاطر هدایت ما به دین اسلام و منت‌هایی که بر ما نهاده است او را سپاس بگوییم. رسول خدا جفرمود: (الله ما أجلسكم إلا ذلك؟) یعنی: «به خداوند قسم می‌خورید که جز آن برای چیزی دیگر ننشسته‌اید؟» گفتند: سوگند به خدا که جز آن برای چیز دیگری ننشسته‌ایم. پیامبر جفرمود: (أما إنی لم أستحلفكم تهمة لكم، ولكنه أتانی جبریل فأخبرنی أن اللهﻷیباهی بكم الملائكة) یعنی: «بدانید که من برای آن شما را قسم ندادم که به شما بدگمان بوده‌ام. بلکه جبرئیل نزد من آمد و مرا آگاه ساخت که خداوندﻷبخاطر شما بر ملائکه مباهات می‌کند.» [مسلم].

پیامبر جفرموده است: (إن لله -تبارك وتعالى- ملائكة سیَّارة فُضُلاً (أی: مخصصون لمجالس الذكر) یَتَّبعون مجالس الذكر (أی یبحثون عنها) فإذا وجدوا مجلسًا فیه ذِكْرٌ قعدوا معهم، وحفَّ بعضهم بعضًا بأجنحتهم حتى یملئوا ما بینهم وبین السماء الدنیا، فإذا تفرَّقوا عرجوا وصعدوا إلى السماء، فیسألهم اللهﻷوهو أعلم بهم: من أین جئتم؟ فیقولون: جئنا من عند عباد لك فی الأرض، یسبِّحونك، ویكبِّرونك، ویهللونك، ویحمدونك، ویسألونك، قال: وماذا یسألونی؟ قالوا: یسألونك جنتك. قال: وهل رَأَوْا جنتی؟ قالوا: لا، أی رب. قال: فكیف لو رأوا جنتی؟ قالوا: ویستجیرونك، قال: ومم یستجیرونی؟ قالوا: من نارك یا رب. قال: وهل رأوا ناری؟ قالوا: لا. قال: فكیف لو رأوا ناری؟ قالوا: ویستغفرونك. فیقول: قد غفرتُ لهم فأعطیتُهم ما سألوا وأجرْتُهم مما استجاروا. فیقولون: رب، فیهم فلانٌ عبدٌ خطَّاء، إنما مَرَّ فجلس معهم! فیقول: وله غفرتُ. هم القوم لا یشقى بهم جلیسهم) [مسلم]

یعنی: «برای خداوند فرشتگانی است که در راهها در پی اهل ذکر می‌گردند و چون گروهی را بیابند که به ذکر خدا مشغول هستند، همدیگر را صدا می‌کنند که بشتابید به آنچه که نیازمند بودید و آن‌ها را به بالهای خود تا آسمان دنیا بدرقه می‌کنند و پروردگار شان از آن‌ها سؤال می‌کند در حالیکه داناتر است: بندگانم چه می‌گویند؟

فرمود: فرشتگان می‌گویند: تسبیح و تکبیر و حمد تو را گویند و تو را به بزرگی یاد کنند.

می فرماید: آیا مرا دیده‌اند؟

می گویند: نه، والله تو را ندیده‌اند.

می فرماید: چگونه است، اگر مرا ببینند؟

می گویند: اگر تو را دیده بودند، بیشتر برایت عبادت نموده و فزونتر تو را به بزرگی یاد نموده زیاد تسبیح تو را می‌گفتند.

باز می‌فرماید: چه می‌خواهند؟

فرمود: می‌گویند: از تو بهشت می‌خواهند.

فرمود: می‌فرماید: آیا آن را دیده‌اند؟

فرمود: می‌گویند: خیر، والله یا رب آن را ندیده‌اند.

فرمود: می‌فرماید: چگونه است اگر آن را ببینند؟

فرمود: می‌گویند: اگر آن را دیده بودند، بیشتر بدان حرص ورزیده و بیشتر بدان میل نموده و سخت تر در پی بدست آوردن آن تلاش می‌کردند.

فرمود: از چه پناه می‌جستند؟

فرمود: می‌گویند: از دوزخ پناه می‌جویند.

فرمود: می‌فرماید: آیا آن را دیده‌اند؟

فرمود: می‌گویند: اگر آن را ببینند از آن بیشتر ترسیده و فرار می‌نمایند.

فرمود: پس می‌فرماید: پس من شما را شاهد می‌گیرم که برای شان آمرزیدم.

فرمود: فرشته‌ای از فرشتگان می‌گوید: در ایشان فلانی است که از آن‌ها نیست و برای ضرورتی آمده.

فرمود: آن‌ها همنشینان‌اند و همنشین شان به ایشان بدبخت نمی‌شود.»

ذکر یعنی آنچه که از تسبیح و ستایش پروردگار متعال بر قلب و زبان جاری می‌شود، و با صفات کمال و جمال وصفش می‌نماید، خداوند متعال بیان می‌دارد که ذکر دارای فضایل بسیاری است، که با آن نفس‌ها روشن و قلب‌ها آرام می‌گیرند، خداوند متعال در این باره می‌فرماید: ﴿ ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ وَتَطۡمَئِنُّ قُلُوبُهُم بِذِكۡرِ ٱللَّهِۗ أَلَا بِذِكۡرِ ٱللَّهِ تَطۡمَئِنُّ ٱلۡقُلُوبُ ٢٨ ﴾[الرعد: ۲۸] یعنی: «همان کسانى که ایمان آورده‏اند و دل‌هایشان به یاد خدا آرام مى‏گیرد آگاه باش که با یاد خدا دل‌ها آرامش مى‏یابد.»

پیامبر جفرمود: (یقول اللهﻷ: أنا عند ظن عبدی بی، وأنا معه حین یذكرنی.. إن ذكرنی فی نفسه ذكرته فی نفسی، وإن ذكرنی فی ملأ ذكرتُه فی ملأ خیر منهم) [مسلم] یعنی: «من در نزد گمان بنده ام به خویش می‌باشم، و من با وی هستم چون مرا یاد کند، اگر مرا در پنهانی یاد کند، او را در پنهانی یاد کنم و اگر مرا در میان جمعی یاد کند، او را در میان گروهی یاد کنم که از آن گروه بهتر است.»

پیامبر جفرموده است: (سبق المفرِّدون). قالوا: وما المفرِّدون یا رسول الله؟ قال: (الذاكرون الله كثیرًا) [مسلم] یعنی: «سبقت گرفتند مُفَرِّدون!

گفتند: یا رسول الله جمفردون کیانند؟

فرمود: مردان و زنانیکه خداوند را زیاد یاد می‌کنند.»

فرد مسلمان همواره، در حال ایستاده و در حالی که بر پهلو دراز کشیده، بر ذکر پروردگارش مداومت دارد. او به خاطر ذکری که می‌کند، به پاداش خداوند متعال چشم دارد، و اینکه خداوند سبحان نام او را در ملاء اعلا بیاورد. خداوند می‌فرماید: ﴿ فَٱذۡكُرُونِيٓ أَذۡكُرۡكُمۡ ﴾[البقرة: ۱۵۲] یعنی: «پس مرا یاد کنید [تا] شما را یاد کنم.»

فرد مسلمان باید هنگام ذکر خداوند آدابی را رعایت نماید، از جمله: