شرح ریاض الصالحین - جلد پنجم

۲۴۳- باب: امر به درود فرستادن بر پیامبرجو فضیلتِ آن، و پاره‌ای از اشکال و عبارت‌های صلوات

شرح

مولف/در کتابش بابی به نام «امر به درود فرستادن بر پیامبرج» گشوده است.

امر یا دستور، گاه برای وجوب است و گاه برای استحباب؛ زمانی که افاده‌ی وجوب می‌کند، بدین معناست که انسان با ترکِ آن عمل، گنهکار می‌شود و مفهوم استحباب، این است که اگر انسان آن‌را انجام دهد، اجر می‌برد و اگر آن‌را انجام ندهد یا ترک نماید، گنهکار نمی‌شود؛ لذا تنها وجه مشترک میان واجب و مستحب، این است که انسان با انجامِ هر دو اجر و ثواب می‌یابد؛ اما ثوابِ واجب، بیش از اجر مستحب می‌باشد؛ زیرا در حدیث قدسی آمده است که الله متعال می‌فرماید: «مَا تَقَرَّبَ إِلَيَّ عَبْدِي بِشَيْءٍ أَحَبَّ إِلَيَّ مِمَّا افْتَرَضْتُ عَلَيْهِ». [صحیح بخاری، ش: ۶۵۰۲، به‌نقل از ابوهریرهس.] یعنی: «محبوب‌ترین چیز نزد من که بنده‌ام با آن به من تقرب و نزدیکی می‌جوید، اعمالی‌ست که بر او فرض کرده‌ام». تفاوتی که میان واجب و مستحب وجود دارد، این است که انسان با ترکِ واجب، گنهکار و سزاوارِ مجازات الاهی می‌شود؛ ولی کسی که عمل مستحبی را ترک کند، اگرچه از اجر و ثواب آن محروم می‌گردد، اما گنهکار نمی‌شود. علما درباره‌ی درود فرستادن بر پیامبرجاختلاف نظر دارند که آیا در همه‌ی عُمر، یک‌بار واجب است یا بنا بر اسباب، واجب می‌باشد یا اصلاً واجب نیست؟ صحیح، این است که درود فرستادن بر رسول‌اللهجبه حسب اسباب، واجب است؛ مثلاً زمانی‌که نامِ آن بزرگوار به میان می‌آید؛ و گرنه، اصل بر این است که درود فرستادن، مستحب می‌باشد؛ مگر این‌که سببی چون ذکر نام پیامبرجوجود داشته باشد که در این صورت، واجب است. اما مفهوم صلوات یا درود فرستادن بر رسول‌اللهجچیست و این‌که می‌گوییم: «اللهم صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ...»، چه مفهومی دارد؟ بسیاری از مردم این درود را می‌گویند یا این دعا را بر زبان می‌آورند، اما معنایش را نمی‌دانند؛ این، درست نیست که انسان معنا و مفهوم چیزی را که می‌گوید، نداند؛ بلکه باید مفهوم هر دعایی را که بر زبان می‌آورید، بدانید تا با عبارتی که در آن گناه است، دعا نکنید. یک مفهوم «اللهم صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ»، این است که «یا الله! در جمع فرشتگان والامقامت، از محمدجبه‌نیکی یاد بفرما»؛ به عبارت دیگر: نیکی‌ها و ویژگی‌های ستوده‌اش را برای فرشتگانت یادآوری کن تا بر محبتشان به آن بزرگوار افزوده شود و بدین‌سان اجر و ثوابِ بیش‌تری ببرند. این، یکی از مفاهیم درود فرستادن بر پیامبرجمی‌باشد.

اما آیا درود فرستادن بر کسی غیر از پیامبرججایز است؟

پاسخ این پرسش، مفصل می‌باشد؛ اگر درود فرستادن بر کسی غیر از پیامبرج، تابع صلوات بر آن بزرگوار باشد، ایرادی ندارد؛ از این‌رو وقتی از پیامبرجدرباره‌ی نحوه‌ی صلوات بر ایشان پرسیدند، فرمود: «بگویید: "اللهم صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَعَلَى آلِ مُحَمَّدٍ"»؛ ولی اگر درود بر کسی غیر از پیامبرج، جداگانه یا به‌صورت مستقل باشد، در صورتی‌که به حسب سبب یا با وجود دلیل یا قرینه‌ای باشد، ایرادی ندارد؛ مثلاً هنگامی‌که شخصی صدقه یا زکات اموالش را نزدتان می‌آورَد تا آن‌را توزیع کنید، ایرادی ندارد که بر او صلوات بفرستید و با ذکر نامش، بگویید: «اللهم صَلِّ عَلَی فلانٍ»؛ زیرا الله متعال به پیامبرش می‌فرماید:

﴿خُذۡ مِنۡ أَمۡوَٰلِهِمۡ صَدَقَةٗ تُطَهِّرُهُمۡ وَتُزَكِّيهِم بِهَا وَصَلِّ عَلَيۡهِمۡ﴾ [التوبة: ١٠٣]

بخشی از اموالشان را به عنوان زکات بگیر تا بدین‌وسیله آنان را پاک و تزکیه نمایی و بر آن‌ها درود بفرست.

چنان‌که عبدالله بن ابی‌اوفیسمی‌گوید: وقتی زکات طایفه‌ام را آوردم، پیامبرجدعا کرد: «اللهم صَلِّ عَلَى آلِ أَبِي أَوْفَى»[صحيح بخاري، ش: (۱۴۹۸، ۴۱۶۶، ۶۳۳۲) و مسلم، ۱۰۷۸ به‌نقل از عبدالله بن ابی‌اوفیس.] و بدین‌سان برای آن‌ها دعا کرد.

هم‌چنین اگر صلوات فرستادن بر یک نفر برای شما عادت نشود و این‌‌گونه نباشد که هر بار که نامِ او به میان می‌آید، بر او درود و صلوات بفرستید، ایرادی ندارد که هر از چند گاهی، بگویید: «اللهم صَلِّ عَلَی فلانٍ»؛ یعنی: هر از چندگاهی گفتنِ «اللهم صَلِّ عَلَى أَبِي بكر»يا «اللهم صَلِّ عَلَى عُمَرَ»يا «عَلَى عُثمانَ»يا «عَلَى عَليٍّ»ایرادی ندارد؛ البته مشروط به این‌که آن‌را شعار و عادت خویش قرار ندهید و هر بار که نام این بزرگواران به میان می‌آید، با چنین عبارتی بر آنان درود نفرستید؛ به‌گونه‌ای که انگار هر یک از آنان در حدّ یک پیامبر بوده است!

سپس مؤلف در ابتدای این باب، این آیه را آورده است که اللهﻷمی‌فرماید:

﴿إِنَّ ٱللَّهَ وَمَلَٰٓئِكَتَهُۥ يُصَلُّونَ عَلَى ٱلنَّبِيِّۚ يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ صَلُّواْ عَلَيۡهِ وَسَلِّمُواْ تَسۡلِيمًا ٥٦﴾ [الأحزاب : ٥٦]

همانا الله و فرشتگانش بر پیامبر درود می‌فرستند. ای مؤمنان! بر او درود بفرستید و چنان‌که باید سلام بگویید.

با اندکی تأمل و درنگ می‌بینید که در این آیه یک خبر، یک دستور و یک تأکید آمده است؛ خبر، این است که: «الله و فرشتگانش بر پیامبر درود می‌فرستند». همه‌ی فرشتگان موجود در آسمان‌‌ها و زمین بر پیامبرجدرود می‌فرستند؛ فرشتگان، موجوداتی در عالَم غیب هستند که فقط اللهﻷتعدادشان را می‌داند. "بیت معمور" خانه‌ای در آسمان هفتم است که روزانه هفتادهزار فرشته واردِ آن می‌‌‌گردند و دوباره نوبتشان نمی‌شود که داخل این خانه بروند! یعنی فرشتگانِ دیگری واردِ این خانه می‌شوند؛ چه کسی تعدادشان را می‌داند؟ آری؛ کسی جز اللهﻷشمارِ فرشتگان را نمی‌داند. در حدیثی آمده است که پیامبرجفرمود: «أَطَّتِ السَّماءُ وحُقَّ لَهَا أَنْ تَئِطَّ، مَا فِيهَا موْضِعُ أَرْبَعِ أَصَابِعَ إِلاَّ وَمَلَكٌ واضِعٌ جبهتهُ ساجِدًا للَّهِ تَعَالى»؛ [ر.ک: حدیث شماره‌ی ۴۱۱. [مترجم]] یعنی: «آسمان به صدا درآمده است و حق دارد که (از سنگینی) صدا کند؛ زیرا در آن هیچ جایی به‌اندازه‌ی چهار انگشت وجود ندارد مگر این‌که فرشته‌ای پیشانی‌اش را بر آن‌جا نهاده و برای الله متعال به سجده رفته است». این، در حالی‌ست که آسمان به‌مراتب از زمین گسترده‌تر می‌باشد. حال فکرش را بکنید که در این آسمان‌های هفت‌گانه که هر یک از دیگری، پهناورتر است، چه همه فرشته وجود دارد! وقتی تعداد فرشتگان را نمی‌دانیم، از شمارِ درودهایی که بر پیامبرجمی‌فرستند نیز بی‌خبریم؛ لطف و فضلِ الاهی بی‌کران است؛ شگفتا از این‌همه فضیلتی که به پیامبرجعنایت کرده است! ﴿إِنَّ ٱللَّهَ وَمَلَٰٓئِكَتَهُۥ يُصَلُّونَ عَلَى ٱلنَّبِيِّ﴾:«الله و فرشتگانش بر پیامبر درود می‌فرستند». این خبر، برای این است که نیز تشویق شویم و بر آن بزرگوار درود بفرستیم؛ از این‌رو الله متعال در ادامه‌ی آیه می‌فرماید: ﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ﴾؛ یعنی: ای مومنان! به مقتضای ایمانِ خود، بر او درود بفرستید. الله متعال در این‌جا با اشاره به ایمانِ مومنان، آنان را به درود فرستادن بر پیامبر خویش دستور داده است؛ زیرا ایمان، اصلی‌ترین انگیزه‌ی انسان در فرمان‌برداری از الله متعال می‌باشد. ﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ صَلُّواْ عَلَيۡهِ وَسَلِّمُواْ تَسۡلِيمًا ٥٦﴾«ای مومنان! بر او درود بفرستید و چنان‌که باید سلام بگویید»؛ لذا دو دو دستور شد: درود فرستادن (=صلوات) و سلام گفتن. ﴿صَلُّواْ عَلَيۡهِ﴾، یعنی: از الله بخواهید که در جمع فرشتگان والامقامش از محمدجبه‌نیکی یاد کند؛ ﴿وَسَلِّمُواْ تَسۡلِيمًا ٥٦﴾، یعنی: چنان‌که باید به او سلام بگویید؛ مفهومش این است که: از الله متعال بخواهید که تا زنده است، او را از بیماری‌های جسمی و آسیب‌های معنوی در حفظ و پناه خویش قرار دهد و آن‌گاه که درگذشت، دعا کنید که از آسیب‌های معنوی در امان باشد؛ یعنی از اللهﻷبخواهید که شریعتش را از دست‌بُرد بدخواهان، بدعت‌گذاران و دشمنانش حفظ کند و نیز پیکر مبارکش را در قبر، محافظت بفرماید؛ مشهور است که دو نفر قصد ربودنِ پیکر رسول‌اللهجرا داشتند؛ لذا تونلی در زیرِ زمین حفر کردند تا به قبر پیامبرجبرسند و پیکر مبارکش را بربایند؛ یکی از پادشاهان، در خواب دید که دو نفر چنین قصدی دارند. وی به این خواب اهمیت داد و برای پی‌گیری به مدینه سفر کرد و برای این‌که آن‌دو را پیدا کند، به امیر مدینه گفت: همه‌ی اهالی مدینه را دعوت کن؛ گویا ویژگی‌های آن دو نفر را در خواب دیده بود و اگر آن‌‌ها را می‌دید، می‌توانست آنان را شناسایی کند. امیر مدینه، اهالی شهر را به ضیافت دعوت کرد؛ اما پادشاه آن دو نفر را در میان جمع نیافت؛ لذا از آن‌جا که به درستیِ خواب خود باور داشت، پرسید: گویا همه در این مهمانی حضور نداشتند؛ گفتند: چرا؛ همه‌ی اهالی مدینه در این مهمانی حاضر بودند، مگر دو نفر که در مسجد هستند. گفت: آن دو نفر را نزدم بیاورید. وقتی آن‌دو را نزد پادشاه آوردند، همان دو نفری بودند که پادشاه در خواب دیده بود و آنان را شناخت. سپس دستور داد که پیرامون قبر پیامبرجرا حفر کنند و با مس و سُرب و سنگ، حفاظی به دَوْرِ قبر بکشند تا کسی به پیکر مبارک دست نیابد.

خلاصه این‌که «اللهم صَلِّ وَسَلِّم عَلَی مُحَمَّدٍ...»، در این دوران که رسول‌اللهجوفات نموده، بدین معناست که پروردگارا! جسم آن بزرگوار را پس از مرگش نیز از هرگونه تعرض و آسیبی محافظت بفرما؛ این، مفهوم سلام گفتن به رسول‌اللهجمی‌باشد. گفتنی‌ست که الله متعال، اجساد پیامبران را بر زمین حرام کرده است و امکان ندارد که زمین، پیکر پیامبری را بخورد؛ به‌عبارت دیگر: پیکر هیچ پیامبری نمی‌پوسد و خاک نمی‌شود. در هر حال الله متعال در آیه‌ای که پیش‌تر بیان شد، به ما دستور داده است که به پیامبرش درود بفرستیم و به او سلام بگوییم؛ مفهوم صلوات و نیز سلام گفتن به پیامبرجبیان گردید. صلوات یا درود فرستادن بر رسول‌اللهجدر موارد مشخصی، واجب است؛ از جمله زمانی که نام آن بزرگوار برده شود؛ زیرا رسول‌اللهجفرموده است: «رَغِمَ أنْفُ رَجُلٍ ذُكِرْتُ عِنْدَهُ فَلَمْ يُصَلِّ عَلَيَّ»؛ [ر.ک: حدیث شماره‌ی ۱۴۰۸.] یعنی: «بینیِ آن‌کس که نام من نزدش برده شود و بر من درود نفرستد، خاک‌آلود باد». این، کنایه از آن دارد که آن شخص، خوار و زبون باد. لذا وقتی نام پیامبرجرا شنیدید، بگویید: «اللهم صَلِّ وَسَلِّم عَلَی مُحَمَّدٍ...»؛ زیرا این، حقّ پیامبرجبر شماست. هم‌چنین از دیدگاه بسیاری از علما صلوات بر پیامبرجدر تشهدِ پایان نماز، واجب می‌باشد و بسیاری از علما، این را یکی از ارکان صحت نماز دانسته‌اند؛ و شماری دیگر نیز گفته‌اند: درود فرستادن بر پیامبرجدر تشهد اخیر، سنت است؛ برخی هم آن‌را واجب دانسته‌اند. لذا بهتر است که انسان، از روی احتیاط هم که شده، درود بر پیامبرجرا در پایان نماز، ترک نکند. گفتنی‌ست: اگر انسان ضمن دعا کردن، بر پیامبرجدرود بفرستد، همان‌گونه که در حدیث آمده است، خواسته‌‌ی دعاکننده پذیرفته و گناهش آمرزیده می‌شود . از این‌رو تا می‌توانید بر پیامبرجدرود بفرستید تا ایمانتان افزایش یابد و گشایش در امور، نصیبتان گردد؛ اما این نکته را به‌یاد داشته باشید که پیامبرجنیز انسانی‌ست که هیچ نفع و ضرری برای هیچ‌کس در دست او نیست؛ پس هیچ‌گاه نگو: «یا رسول‌الله! برایم چنین و چنان کن»؛ «یا رسول‌الله! برایم آمرزش بخواه»؛ یا رسول‌الله! مدد!» این، حرام است و شرک اکبر به‌شمار می‌آید؛ زیرا جایز نیست که کسی را با اللهﻷبخوانید. مگر دعا، مخصوصِ اللهﻷنیست؟ الله متعال می‌فرماید:

﴿وَقَالَ رَبُّكُمُ ٱدۡعُونِيٓ أَسۡتَجِبۡ لَكُمۡۚ إِنَّ ٱلَّذِينَ يَسۡتَكۡبِرُونَ عَنۡ عِبَادَتِي سَيَدۡخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِينَ ٦٠﴾ [غافر: ٦٠]

و پروردگارتان فرمود: مرا بخوانید تا دعای شما را بپذیرم. بی‌شک آنان که از عبادت من سرکشی می‌کنند، به زودی خوار و سرافکنده وارد دوزخ خواهند شد.

اگر کسی بپرسد که حق پدر و مادر، بیش‌تر و بزرگ‌تر است یا حقّ رسول اللهج، می‌گوییم: حقّ رسول‌‌اللهجبر خودِ انسان نیز بیش‌تر می‌باشد؛ از این‌رو بر انسان واجب است که جان‌فدای رسول‌اللهجباشد و آن بزرگوار را از خویشتن، و پدر و مادر و فرزندانش و از همه‌ی مردم، بیش‌تر دوست بدارد. شاید این پرسش مطرح شود که مگر الله متعال، حق پدر و مادر را پس از حقّ خود ذکر نفرموده است؟ چنان‌که می‌فرماید:

﴿وَقَضَىٰ رَبُّكَ أَلَّا تَعۡبُدُوٓاْ إِلَّآ إِيَّاهُ وَبِٱلۡوَٰلِدَيۡنِ إِحۡسَٰنًاۚ ٢٣﴾ [الإسراء: ٢٣]

و پروردگارت فرمان داد که جز او را عبادت و پرستش نکنید و به پدر و مادر نیکی نمایید.

می‌گوییم: آی؛ اما حقّ پیامبرج، بخشی از حق الله متعال می‌باشد و هیچ عبادتی بدون پیروی از رسول‌اللهجپذیرفته نمی‌شود؛ از این‌رو حق پیامبرجدر ضمنِ حقوق اللهﻷمی‌گنجد و هرکس، عبادت خالصانه‌ی اللهﻷرا از پیرویِ پیامبرججدا کند، عبادتش قبول نمی‌گردد؛ به عبارت دیگر قبول شدن هر عبادتی دو شرط اساسی دارد: اخلاص برای الله متعال و پیروی از رسول‌اللهج؛ لذا اللهﻷدر این آیه، حقّ پیامبرش را از آن جهت ذکر نفرمود که حق آن بزرگوار، بخشی از حقوق الاهی‌ست.

***

الله متعال می‌فرماید:

﴿إِنَّ ٱللَّهَ وَمَلَٰٓئِكَتَهُۥ يُصَلُّونَ عَلَى ٱلنَّبِيِّۚ يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ صَلُّواْ عَلَيۡهِ وَسَلِّمُواْ تَسۡلِيمًا ٥٦﴾ [الأحزاب : ٥٦]

همانا الله و فرشتگانش بر پیامبر درود می‌فرستند. ای مؤمنان! بر او درود بفرستید و چنان‌که باید سلام بگویید.

شرح

نووی/عنوان این باب را «امر به درود فرستادن بر پیامبرج» گذاشته است؛ منظور از این امر، فرمان الاهی‌ست که پیامبرش را برانگیخته و به درود فرستادن بر او دستور داده است. الله متعال، از فرشتگان و مردم، فرستادگانی برمی‌گزیند و هرکه را بخواهد، می‌آفریند و انتخاب می‌کند و خود می‌داند که رسالتش را به چه کسی بدهد؛ چنان‌که بهترین و برگزیده‌ترین رسالت را به محمد مصطفیجداد و با او سلسله‌ی نبوت را به پایان رساند؛ لذا هیچ پیامبری، پس از او نمی‌آید و هرکس پس از او ادعای پیغمبری کند، دروغ‌گو و کافر است و هرکس، پیامبر دروغین را تصدیق نماید، او نیز کافر می‌باشد؛ زیرا الله متعال می‌فرماید:

﴿مَّا كَانَ مُحَمَّدٌ أَبَآ أَحَدٖ مِّن رِّجَالِكُمۡ وَلَٰكِن رَّسُولَ ٱللَّهِ وَخَاتَمَ ٱلنَّبِيِّ‍ۧنَۗ وَكَانَ ٱللَّهُ بِكُلِّ شَيۡءٍ عَلِيمٗا ٤٠﴾ [الأحزاب : ٤٠]

محمد، پدر هیچ‌یک از مردان شما نیست؛ ولی فرستاده‌ی الله و آخرین پیامبر است.

الله متعال به صلوات و سلام فرستادن بر پیامبرش دستور داده است؛ چنان‌که می‌فرماید:

﴿إِنَّ ٱللَّهَ وَمَلَٰٓئِكَتَهُۥ يُصَلُّونَ عَلَى ٱلنَّبِيِّۚ يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ صَلُّواْ عَلَيۡهِ وَسَلِّمُواْ تَسۡلِيمًا ٥٦﴾ [الأحزاب : ٥٦]

همانا الله و فرشتگانش بر پیامبر درود می‌فرستند. ای مؤمنان! بر او درود بفرستید و چنان‌که باید سلام بگویید.

اللهﻷابتدا خبر داد که خودش و فرشتگانش بر پیامبرجدرود می‌فرستند. همان‌گونه که می دانید، این آیه در سوره‌ی «احزاب» قرار دارد که اللهﻷدر آن پیامبرش را به تقوا و پرهیزگاری فرمان داده و بزرگ‌ترین آیه درباره‌ی عمل و رفتارِ پیامبرجرا بر آن بزرگوار فرو فرستاده است؛ چنان‌که می‌فرماید:

﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلنَّبِيُّ ٱتَّقِ ٱللَّهَ وَلَا تُطِعِ ٱلۡكَٰفِرِينَ وَٱلۡمُنَٰفِقِينَۚ إِنَّ ٱللَّهَ كَانَ عَلِيمًا حَكِيمٗا١﴾ [الأحزاب : ١]

ای پیامبر! تقوای الله پیشه ساز و از کافران و منافقان اطاعت مکن. بی‌گمان الله، دانای حکیم است.

هم‌چنین الله متعال در این سوره به پیامبرجفرمود:

﴿وَإِذۡ تَقُولُ لِلَّذِيٓ أَنۡعَمَ ٱللَّهُ عَلَيۡهِ وَأَنۡعَمۡتَ عَلَيۡهِ أَمۡسِكۡ عَلَيۡكَ زَوۡجَكَ وَٱتَّقِ ٱللَّهَ وَتُخۡفِي فِي نَفۡسِكَ مَا ٱللَّهُ مُبۡدِيهِ وَتَخۡشَى ٣٧﴾ [الأحزاب : ٣٧]

و زمانی (را به یاد آور) که به کسی که الله به او نعمت داده بود و تو نیز به او نعمت دادی، می‌گفتی: «همسرت را نگاه دار و تقوای الاهی پیشه کن» و در دلت چیزی را پنهان می‌داشتی که الله آن را آشکار می‌کند و از مردم می‌ترسیدی؛ و الله به این‌که از او بترسی، سزاوارتر است.

پس از این‌که این دستورهای کوبنده بر پیامبرجنازل شد، الله متعال برای تسلی خاطر آن بزرگوار این آیه را فرو فرستاد:

﴿إِنَّ ٱللَّهَ وَمَلَٰٓئِكَتَهُۥ يُصَلُّونَ عَلَى ٱلنَّبِيِّۚ يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ صَلُّواْ عَلَيۡهِ وَسَلِّمُواْ تَسۡلِيمًا ٥٦﴾ [الأحزاب : ٥٦]

همانا الله و فرشتگانش بر پیامبر درود می‌فرستند. ای مؤمنان! بر او درود بفرستید و چنان‌که باید سلام بگویید.

و نیز این را نازل فرمود که:

﴿إِنَّ ٱلَّذِينَ يُؤۡذُونَ ٱللَّهَ وَرَسُولَهُۥ لَعَنَهُمُ ٱللَّهُ فِي ٱلدُّنۡيَا وَٱلۡأٓخِرَةِ وَأَعَدَّ لَهُمۡ عَذَابٗا مُّهِينٗا٥٧﴾ [الأحزاب : ٥٧]

بی‌شک الله، کسانی را که او و پیامبرش را آزار می‌دهند، در دنیا و آخرت از رحمت خویش دور می‌کند و برایشان عذاب خوارکننده‌ای آماده کرده است.

لذا این دستورهای کوبنده، با دو آیه‌ای که ذکر شد، جبران گردید.

﴿وَمَلَٰٓئِكَتَهُ﴾، شامل همه‌ی فرشتگانی‌ست که در آسمان‌ها و زمین هستند؛ یعنی: همه‌ی فرشتگان بر پیامبرجدرود می‌فرستند. پیش‌تر بیان شد که درود الاهی بر پیامبرش بدین معناست که او را در جمع فرشتگان، می‌ستاید و فضایل و نیکی‌هایش را در میان فرشتگان والامقامش بیان می‌فرماید. درود فرستادن فرشتگان بر پیامبرجبدین معناست که برای او دعا می‌کنند و از اللهﻷمی‌خواهند که بر او درود بفرستد و فضایل و جایگاهش را بالاتر ببرد. سپس الله متعال به ما دستور می‌دهد که بر پیامبرجصلوات و سلام بفرستیم. این فرمان، به‌صورت مطلق آمده و زمانش بیان نشده است؛ اما در سنت، زمان‌ها یا مواردی که باید بر آن بزرگوار درود بفرستیم، آمده است؛ از جمله در تشهد نماز؛ چنان‌که صحابهشگفتند: ای رسول‌خدا! به ما آموزش بده که در نماز، چگونه بر شما صلوات و سلام بفرستیم؛ فرمود: بگویید: «اللهم صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَعَلَى آلِ مُحَمَّدٍ كَمَا صَلَّيْتَ عَلَى إبْرَاهِيمَ وعَلَى آلِ إبْرَاهِيمَ إنَّكَ حَمِيدٌ مَجِيدٌ اللهم بَارِكْ عَلَى مُحَمَّدٍ وَعَلَى آلِ مُحَمَّدٍ كَمَا بَارَكْتَ عَلَى إبْرَاهِيمَ وَعَلَى آلِ إبْرَاهِيمَ إنَّكَ حَمِيدٌ مَجِيدٌ». از دیگر مواردی که باید بر پیامبرجدرود بفرستیم، زمانی‌ست که نام آن بزرگوار برده می‌شود؛ برخی از علما درود فرستادن بر پیامبرجدر چنین موردی را واجب و برخی دیگر، مستحب دانسته‌اند؛ زیرا پیامبرجفرموده است: «رَغِمَ أنْفُ رَجُلٍ ذُكِرْتُ عِنْدَهُ فَلَمْ يُصَلِّ عَلَيَّ»؛ یعنی: «بینیِ آن‌کس که نام من نزدش برده شود و بر من درود نفرستد، خاک‌آلود باد». باری جبرئیل÷نیز نزد پیامبرجآمد و گفت: «خوار و زبون باد کسی که نامت در نزد او برده شود و او بر تو درود نفرستد»؛ پیامبرجفرمود: «آمین». لذا درود فرستادن بر پیامبرجدر زمانی که نام مبارکش به میان می‌آید، بنا بر دیدگاه بسیاری از علما، واجب است ؛ اما بیش‌تر علما گفته‌اند که مستحب می‌باشد. ﴿صَلُّواْ عَلَيۡهِ﴾، یعنی از الله بخواهید که بر او درود بفرستد؛ پس بگویید: «اللهم صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ...».

﴿وَسَلِّمُواْ تَسۡلِيمًا﴾ : «و چنان‌که باید بر او سلام بفرستید»؛ یعنی از الله متعل بخواهید که آن بزرگوار را از هرگونه آفت و آسیبی در زندگی‌اش و نیز از هر گونه بلا و آزمونی در هنگام حشر شدن، محافظت بفرماید؛ زیرا هر یک از پیامبران در هنگام حشر شدن این دعا را زمزمه می‌‌کند که: «اللهمّ سلِّم، اللهمّ سلِّم»؛ یعنی: یا الله! در این سختی‌ها و آزمون‌ها، به من سلامت و عافیت عنایت کن.

دعای سلامتی برای پیامبرج، سلامتِ دین و شریعتش را نیز شامل می‌شود؛ یعنی با گفتنِ «...وَسَلِّم عَلَی مُحَمَّدٍ»از اللهﻷمی‌خواهیم که شریعت پیامبرجرا از دست‌بُرد بدخواهان، بدعت‌گذاران و دشمنانش حفظ کند؛ چنان‌که الله متعال همواره علمای توانمند و ربانی را بر آن می‌دارد که پاس‌دار شریعتش در برابر گزافه‌کاری‌های بدعت‌گذاران و بدخواهی‌هایی دشمنان باشند.

***

۱۴۰۵- وعن عبد الله بن عمرو بن العاصب أنَّهُ سَمِعَ رسولَ اللهج يَقُولُ: «مَنْ صَلَّى عَلَيَّ صَلاةً، صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ بِهَا عَشْراً».[روایت مسلم] [صحیح مسلم، ش: ۳۸۴. [این حدیث پیش‌تر به‌شماره‌ی ۱۰۴۴ گذشت. (مترجم] ]

ترجمه: از عبدالله بن عمرو بن عاصبروایت است که وی از رسول‌اللهجشنید که می‌فرمود: «هرکس یک درود بر من بفرستد، الله متعال در برابرش ده درود بر او می‌فرستد».

۱۴۰۶- وعن ابن مسعودٍس أنَّ رسول اللهج قَالَ: «أَوْلَى النَّاسِ بِي يَومَ القِيَامَةِ أكْثَرُهُمْ عَلَيَّ صَلاَةً».[ترمذي این حدیث را روایت کرده و گفته است: حدیثی حسن می‌باشد.] [ضعیف است؛ ضعیف الجامع، ش: ۱۸۲۱، از آلبانی رحمه‌الله.]

ترجمه: از ابن‌مسعودسروایت شده است که رسول‌اللهجفرمود: «نزدیک‌ترین شخص به من در روز قیامت، کسی‌ست که بیش از همه بر من درود بفرستد».

۱۴۰۷- وعن أوس بن أوسٍس قال: قَالَ رسولُ اللهج: «إنَّ مِنْ أفْضَلِ أيَّامِكُمْ يَومَ الجُمُعَةِ، فَأكْثِرُوا عَلَيَّ مِنَ الصَّلاةِ فِيهِ، فَإنَّ صَلاَتَكُمْ مَعْرُوضَةٌ عَلَيَّ». فَقَالُوا: يَا رسول الله، وَكَيفَ تُعْرَضُ صَلاتُنَا عَلَيْكَ وَقَدْ أَرَمْتَ؟! قَالَ: يَقُولُ بَلِيتَ. قَالَ: «إنَّ اللهَ حَرَّمَ عَلَى الأرْضِ أَجْسَادَ الأَنْبِيَاءِ».[روایت ابوداود با اِسناد صحيح] [صحیح الجامع، ش: ۲۲۱۲؛ و صحیح أبی داود، از آلبانی/ش: ۹۲۵. [بخشی از این حدیث پیش‌تر به‌شماره‌ی۱۱۶۵ گذشت. (مترجم] ]

ترجمه: اوس بن اوسسمی‌گوید: رسول‌اللهجفرمود: « از بهترین روزهای شما، روز جمعه است؛ پس در آن روز بر من فراوان درود بفرستید که درود و صلوتِ شما به من عرضه می‌شود». گفتند: ای رسول‌خدا! چگونه درود ما بر شما عرضه می‌شود، در حالی‌که پیکر شما- در قبر- پوسیده و خاک می‌گردد؟! فرمود: «الله، اجساد پیامبران را بر زمین حرام کرده است».

شرح

این سه حدیث درباره‌ی فضیلت درود فرستادن بر پیامبرجاست؛ پیش‌تر معنای صلوات یا درود بر پیامبرجرا بیان کردیم. حدیث نخست، حدیثی بدین مضمون است که عبدالله بن عمرو بن عاصبمی‌گوید: پیامبرجفرمود: «هرکس یک درود بر من بفرستد، الله متعال در برابرش ده درود بر او می‌فرستد»؛ یعنی: هنگامی که می‌گویی: «اللهم صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ»، الله متعال در برابر ده درود بر تو می‌فرستد و ده بار در جمع فرشتگان والامقامش از تو به‌نیکی یاد می‌فرماید. این، بیان‌گر فضیلت درود بر پیامبرجاست و نشان می‌دهد که آن بزرگوار، جایگاه بسیار والایی در نزد الله متعال دارد؛ زیرا هرکه یک درود بر پیامبرجبفرستد، الله متعال در برابرش ده درود بر آن شخص می‌فرستد.

در حدیث دوم آمده است: از ابن‌مسعودسروایت شده است که رسول‌اللهجفرمود: «نزدیک‌ترین شخص به من در روز قیامت، کسی‌ست که بیش از همه بر من درود بفرستد». این هم تشویقی برای درود فرستادن بر پیامبرجاست.

و اما حدیث سوم؛ اوس بن اوسسمی‌گوید: پیامبرجدستور داد که روز جمعه، بر آن بزرگوار، فراوان درود بفرستیم؛ سپس رسول‌اللهجخبر داد که درود ما بر آن بزرگوار عرضه می‌گردد؛ یعنی به او خبر می‌دهند که فلانی فرزند فلانی بر تو درود فرستاد؛ یا این‌که به او گفته می‌شود: شخصی از امتت بر تو درود فرستاد. الله بهتر می‌داند که آیا نام شخص را برای پیامبرجذکر می‌کنند یا خیر؛ مهم این است که درود ما به پیامبرجعرضه می‌گردد و به آن بزرگوار می‌رسد. گفتند: ای رسول‌خدا! چگونه درود ما بر شما عرضه می‌شود، در حالی‌که پیکر شما- در قبر- پوسیده و خاک می‌گردد؟! فرمود: «الله، اجساد پیامبران را بر زمین حرام کرده است». لذا پیامبران هرچه در درون زمین بمانند، پیکرهایشان سالم می‌مانَد؛ در صورتی که اجساد سایر انسان‌ها می‌پوسد؛ اگرچه گاه الله متعال برخی از مردگان را گرامی می‌دارد و زمین، اجسادشان را نمی‌خورد؛ ولی آن‌چه غالب و قطعی‌ست، این‌که اجساد مردگان در زمین، می‌پوشد و خاک می‌شود؛ مگر اجساد پیامبران.

در هر سه حدیث، به کثرت درود بر پیامبرجتشویق شده است؛ به‌ویژه در روز جمعه؛ اما هر زمان که ممکن بود، تا می‌توانی، بر آن بزرگوار درود بفرست؛ زیرا الله متعال در برابر هر درود، ده درود بر تو می‌فرستد. اللهمّ صل و سلّم علی عبدک ورسولک محمد وعلی آله و أصحابه أجمعين.

***

۱۴۰۸- وعن أَبي هريرةَس قالَ: قَالَ رسول اللهج: «رَغِمَ أنْفُ رَجُلٍ ذُكِرْتُ عِنْدَهُ فَلَمْ يُصَلِّ عَلَيَّ».[ترمذي این حدیث را روایت کرده و گفته است: حدیثی حسن می‌باشد.] [صحیح الجامع، ش: ۳۵۱۰؛ و إرواء الغلیل، ش: ۶؛ و صحیح الترمذی، از آلبانی/ش: ۲۸۱۰.]

ترجمه: ابوهریرهسمی‌گوید: رسول‌اللهجفرمود: «خوار و زبون باد کسی که نام من نزدش برده شود و بر من درود نفرستد».

۱۴۰۹- وعنهس: قال: قَالَ رسول اللهج: «لا تَجْعَلُوا قَبْرِي عِيداً، وَصَلُّوا عَلَيَّ، فَإنَّ صَلاَتَكُمْ تَبْلُغُنِي حَيْثُ كُنْتُمْ».[روایت ابوداود با اِسناد صحيح] [صحیح الجامع، ش: ۷۲۲۶؛ و صحیح أبی داود، از آلبانی/ش: ۱۷۹۶؛ آلبانی/در مشکاۀ المصابیح، ش: ۹۲۶ این حدیث را حسن دانسته است.]

ترجمه: ابوهریرهسمی‌گوید: رسول‌اللهجفرمود: «قبر مرا محل رفت و آمد قرار ندهید و بر من درود بفرستید؛ زیرا درود شما هرجا که باشید، به من می‌رسد».

۱۴۱۰- وعنه: أنَّ رسول اللهج قَالَ: «مَا مِنْ أَحَدٍ يُسَلِّمُ عَلَيَّ إِلا رَدَّ اللهُ عَلَيَّ رُوحِي حَتَّى أَرُدَّ عَلَيْهِ السَّلاَمَ».[روایت ابوداود با اِسناد صحيح] [صحیح الجامع، ش: ۵۶۷۹؛ و صحیح أبی داود، از آلبانی/ش: ۱۷۹۵.]

ترجمه: ابوهریرهسمی‌گوید: رسول‌اللهجفرمود: «هرکه بر من سلام بفرستد، به‌قطع الله متعال روحم را به من باز می‌گرداند تا جواب سلامش را بدهم».

۱۴۱۱- وعن عليٍّس قال: قَالَ رسُولُ اللهِج: «البَخِيلُ مَنْ ذُكِرْتُ عِنْدَهُ، فَلَمْ يُصَلِّ عَلَيَّ».[ترمذي این حدیث را روایت کرده و گفته است: حدیثی حسن می‌باشد.] [صحیح الجامع، ش: ۲۸۷۸؛ صحیح الترمذی، از آلبانی/ش: ۲۸۱۱.]

ترجمه: علیسمی‌گوید: رسول‌اللهجفرمود: «بخیل، کسی‌ست که نام من نزد او برده شود و بر من درود نفرستد».

۱۴۱۲- وعن فَضَالَةَ بنِ عُبَيْدٍس قالَ: سَمِعَ رسول اللهج رَجُلاً يَدْعُو في صَلاَتِهِ لَمْ يُمَجِّدِ الله تَعَالَى، وَلَمْ يُصَلِّ عَلَى النَّبِيِّج فَقَالَ رسُولُ اللهج: «عَجِلَ هَذَا»؛ ثُمَّ دَعَاهُ فَقَالَ لَهُ- أَوْ لِغَيْرِهِ-: «إِذَا صَلَّى أَحَدُكُمْ فَلْيَبْدَأْ بِتَحْمِيدِ رَبِّهِ سُبْحَانَهُ، وَالثَّنَاءِ عَلَيْهِ، ثُمَّ يُصَلِّي عَلَى النَّبِيِّج ثُمَّ يَدْعُو بَعْدُ بِمَا شَاءَ».[روایت ابوداود و ترمذي؛ ترمذی، این حدیث را حسن صحيح دانسته است.] [صحیح الجامع، ش: (۶۴۸، ۳۹۸۸)؛ و صحیح أبی داود، ش: ۱۳۳۱.]

ترجمه: فَضاله بن عُبَیدسمی‌گوید: رسول‌اللهجاز مردی شنید که در نماز خویش دعا می‌کرد، نه الله را به‌بزرگی یاد نمود و نه بر پیامبرجدرود فرستاد. رسول‌اللهجفرمود: «این مرد، عجله کرد». سپس او را به حضور خواست و به او- یا به دیگری- فرمود: «هرگاه یکی از شما نماز گزارد- و خواست دعا ‌کند- با حمد و ستایش پروردگار پاکش آغاز نماید و سپس بر پیامبرجدرود بفرستد؛ آن‌گاه هر دعایی راکه می‌خواهد، بگوید».

شرح

در این چهار حدیث نیز به درود فرستادن بر پیامبرجامر شده است؛ چنان‌که ابوهریرهسمی‌گوید: رسول‌اللهجفرمود: «قبر مرا محل رفت و آمد قرار ندهید و بر من درود بفرستید؛ زیرا درود شما هرجا که باشید، به من می‌رسد». یعنی: برای بزرگ‌داشت قبر من، سالی یک یا دو بار سرِ قبرم نیایید و برای زیارت قبر من، بارِ سفر نبندید؛ این، بیان‌گر حرام بودنِ سفر به‌قصد زیارت قبر پیامبرجمی‌باشد. لذا هنگامی‌که انسان به مدینه سفر می‌کند، باید قصدش نماز خواندن در مسجد پیامبرجباشد؛ نه زیارتِ قبرِ آن بزرگوار؛ چراکه هر نماز در مسجدالنبی، بر هزار نماز در مساجد دیگر غیر از مسجدالحرام، برتری دارد. پیامبرجفرمود: «و بر من درود بفرستید؛ زیرا درود شما هرجا که باشید، به من می‌رسد»؛ لذا هرجا که باشیم- چه در دریا، چه در خشکی و چه سوار بر هواپیما- و بر پیامبرجدرود بفرستیم، درود ما به آن بزرگوار می‌رسد؛ فرقی نمی‌کند که در مدینه باشیم یا دور از آن. در حدیث بعدی آمده است: رسول‌اللهجفرمود: «هرکه بر من سلام بفرستد، به‌قطع الله متعال روحم را به من باز می‌گرداند تا جواب سلامش را بدهم». چنین به‌نظر می‌رسد که این، درباره‌ی کسی‌ست که سر قبر پیامبرجمی‌ایستد و می‌گوید: «السلام علیک أیها النبيُّ ورحمة الله وبرکاته»؛ و نیز احتمال می‌رود که این حدیث، عام و فراگیر باشد؛ به‌یقین الله متعال بر هر کاری تواناست.

سپس مؤلف، حدیث علی بن ابی‌طالب و فَضاله بن عبیدبرا ذکر کرده که در هر دو، به صلوات بر رسول‌اللهجتشویق شده است؛ البته درباره‌ی حدیث فضالهسچنین به‌نظر می‌رسد که آن مرد، در نمازش، همین‌که تشهد را خواند بدون ثنا و ستایش پروردگار و نیز بدون درود فرستادن بر پیامبرج، بلافاصله دعا کرد. روشن است که در تشهد، ابتدا ثنا و ستایش اللهﻷمی‌آید؛ آن‌جا که می‌گوییم: «التحیات لله والصلوات والطیبات»؛ و سپس سلام بر پیامبرجقرار دارد؛ آن‌جا که می‌گوییم «السلام علی النبي». سپس بر پیامبرجدرود (صلوات) می‌فرستیم و آن‌گاه دعا می‌کنیم. گفتنی‌ست: فقط گفتن سلام بر پیامبرجیا صلوات فرستادن به‌تنهایی، جایز می‌باشد؛ اما بهتر است که سلام و صلوات، هر دو گفته شود.

***

۱۴۱۳- وعن أَبي محمدٍ كعبِ بن عُجْرَةس قال: خَرَجَ عَلَيْنَا النَّبِيُّج فَقُلْنَا: يَا رَسُولَ اللهِ قَدْ عَلِمْنَا كَيْفَ نُسَلِّمُ عَلَيْكَ، فَكَيْفَ نُصَلِّي عَلَيْكَ؟ قَالَ: «قُولُوا: اللهم صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ، وعَلَى آلِ مُحَمَّدٍ، كَمَا صَلَّيْتَ عَلَى آلِ إبْرَاهِيمَ، إنَّكَ حَمِيدٌ مَجيدٌ. اللهم بَارِكْ عَلَى مُحَمَّدٍ وعَلَى آلِ مُحَمَّدٍ، كَمَا بَارَكْتَ عَلَى آلِ إبْرَاهِيمَ، إنَّكَ حَمِيدٌ مَجْيدٌ».[متفقٌ عليه] [صحیح بخاری، ش: (۳۳۷۰، ۶۳۵۷)؛ و صحیح مسلم، ش:۴۰۶.]

ترجمه: ابومحمد، کعب بن عُجرهسمی‌گوید: پیامبرجنزدمان آمد؛ عرض کردیم: ای رسول‌خدا! می‌دانیم که چگونه به شما سلام بگوییم؛ [یعنی: می‌دانیم که در تشهد بگوییم: «السَّلام عليك أيها النبي ورحمة الله وبركاته». [مترجم]] اما چگونه بر شما صلوات بفرستیم؟ فرمود: «بگویید: اللهم صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ، وعَلَى آلِ مُحَمَّدٍ، كَمَا صَلَّيْتَ عَلَى آلِ إبْرَاهِيمَ، إنَّكَ حَمِيدٌ مَجيدٌ. اللهم بَارِكْ عَلَى مُحَمَّدٍ وعَلَى آلِ مُحَمَّدٍ، كَمَا بَارَكْتَ عَلَى آلِ إبْرَاهِيمَ، إنَّكَ حَمِيدٌ مَجْيدٌ».

۱۴۱۴- وعن أَبي مسعودٍ البدريس قالَ: أتَانَا رسول اللهج وَنَحنُ في مَجْلِسِ سَعدِ بن عُبَادَةَس فَقَالَ لَهُ بَشْيرُ بْنُ سَعدٍ: أمَرَنَا الله تَعَالَى أنْ نُصَلِّي عَلَيْكَ يَا رَسُولَ اللهِ، فَكَيْفَ نُصَلِّي عَلَيْكَ؟ فَسَكَتَ رسول اللهج حَتَّى تَمَنَّيْنَا أنَّهُ لَمْ يَسْأَلْهُ، ثُمَّ قَالَ رسُولُ اللهج: «قُولُوا: اللهم صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَعَلَى آلِ مُحَمَّدٍ، كَمَا صَلَّيْتَ عَلَى آلِ إبْرَاهِيمَ، وَبَارِكْ عَلَى مُحَمَّدٍ وَعَلَى آلِ مُحَمَّدٍ، كَمَا بَارَكْتَ عَلَى آلِ إبْرَاهِيمَ، إنَّكَ حَمِيدٌ مَجِيدٌ، وَالسَّلاَمُ كَمَا قَدْ عَلِمْتُمْ».[روايت مسلم] [صحیح مسلم، ش:۴۰۵.]

ترجمه: ابومسعود بدریسمی‌گوید: ما در مجلس سعد بن عبادهسنشسته بودیم که رسول‌اللهجنزدمان آمد؛ بشیر بن سعدساز آن بزرگوار پرسید: ای رسول‌خدا! الله متعال به ما دستور داده است که بر شما صلوات بفرستیم؛ چگونه بر شما صلوات بفرستیم؟ رسول‌اللهجآن‌قدر سکوت کرد که آرزو کردیم ای کاش این پرسش را از ایشان نمی‌پرسید. سپس رسول‌اللهجفرمود: «بگویید: اللهم صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ، وعَلَى آلِ مُحَمَّدٍ، كَمَا صَلَّيْتَ عَلَى آلِ إبْرَاهِيمَ، وَبَارِكْ عَلَى مُحَمَّدٍ وعَلَى آلِ مُحَمَّدٍ، كَمَا بَارَكْتَ عَلَى آلِ إبْرَاهِيمَ، إنَّكَ حَمِيدٌ مَجْيدٌ»- و افزود:- «و سلام گفتن نیز همان‌گونه است که می‌دانید».

۱۴۱۵- وعن أَبي حُمَيدٍ السَّاعِدِيِّس قالَ: قالوا: يَا رسولَ الله كَيْفَ نُصَلِّي عَلَيْكَ؟ قَالَ: «قُولُوا: اللهم صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَعَلَى أَزْوَاجِهِ وَذُرِّيَّتِهِ، كَمَا صَلَّيْتَ عَلَى آلِ إبْرَاهِيمَ، وَبَارِكْ عَلَى مُحَمَّدٍ، وَعَلَى أزْوَاجِهِ وَذُرِّيَّتِهِ، كَمَا بَارَكْتَ عَلَى آلِ إبْرَاهِيمَ، إنَّكَ حَميدٌ مَجِيدٌ».[متفقٌ عليه] [صحیح بخاری، ش: ۲۳۶۹؛ و صحیح مسلم، ش:۴۰۷.]

ترجمه: ابوحمید ساعدیسمی‌گوید: صحابهشگفتند: ای رسول‌خدا! چگونه بر شما صلوات بفرستیم؟ فرمود: «بگویید: اللهم صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَعَلَى أَزْوَاجِهِ وَذُرِّيَّتِهِ، كَمَا صَلَّيْتَ عَلَى آلِ إبْرَاهِيمَ، وَبَارِكْ عَلَى مُحَمَّدٍ، وَعَلَى أزْوَاجِهِ وَذُرِّيَّتِهِ، كَمَا بَارَكْتَ عَلَى آلِ إبْرَاهِيمَ، إنَّكَ حَميدٌ مَجِيدٌ». [ترجمه‌ی درود: «یا الله! بر محمد و همسران وفرزندانش درود بفرست؛ همان‌گونه که بر خاندان ابراهیم درود فرستادی؛ و به محمد و همسران و فرزندانش برکت عنایت کن؛ همان‌گونه که به خاندان ابراهیم برکت دادی. همانا تو، ستوده و بزرگ و قدرتمندی».]

شرح

این سه حدیث درباره‌ی چگونگی درود فرستادن بر پیامبرجمی‌باشد؛ در حدیث کعب بن عُجرهسآمده است که آنان از پیامبرجپرسیدند که چگونه بر آن بزرگوار صلوات بفرستند؛ زیرا البته پیامبرجبه آنان چگونگی سلام گفتن را آموزش داده و فرموده بود که بگویند: «السَّلام عليك أيها النبي ورحمة الله وبركاته». لذا چگونگی درود فرستادن بر آن بزرگوار را پرسیدند. رسول‌اللهجفرمود: «بگویید: اللهم صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ، وعَلَى آلِ مُحَمَّدٍ...». پیش‌تر بیان شد که منظور از درود و صلوات الله بر بنده، این است که او را در جمع فرشتگان والامقامش بستاید. گفتنی‌ست: منظور از آل‌محمد در این‌جا، همه‌ی پیروان آن بزرگوار هستند؛ زیرا آل و خاندان هر کسی، هم به پیروانش اطلاق می‌شود و هم به خویشاوندان نزدیکش؛ لذا در محلّ دعا شایسته است که آل محمد به پیروانش معنا گردد؛ زیرا شمارِ بیش‌تری را دربرمی‌گیرد و بدین‌سان این دعا، شامل همه‌ی پیروانش می‌شود. مگر واژه‌ی «آل» به معنای پیروان نیز به‌کار می‌رود؟

آری؛ همان‌گونه که الله متعال می‌فرماید:

﴿وَيَوۡمَ تَقُومُ ٱلسَّاعَةُ أَدۡخِلُوٓاْ ءَالَ فِرۡعَوۡنَ أَشَدَّ ٱلۡعَذَابِ ٤٦﴾ [غافر: ٤٦]

و روزی که قیامت برپا گردد، (فرمان می‌رسد:) فرعونیان را وارد سخت‌ترین عذاب بگردانید.

می‌بينيد که آل‌ فرعون به معنای فرعونیان یا پیروان فرعون می‌باشد. و فرعون در رأس این‌ها وارد دورخ می‌شود؛ همان‌گونه که الله متعال می‌فرماید:

﴿يَقۡدُمُ قَوۡمَهُۥ يَوۡمَ ٱلۡقِيَٰمَةِ فَأَوۡرَدَهُمُ ٱلنَّارَۖ وَبِئۡسَ ٱلۡوِرۡدُ ٱلۡمَوۡرُودُ ٩٨﴾ [هود: ٩٨] فرعون در روز رستاخیز پیشاپیش قومش حرکت می‌کند و آنان را وارد آتش می‌گرداند. و چه بد جایگاهی‌ست که به آن وارد می‌شوند!

«كَمَا صَلَّيْتَ عَلَى إبْرَاهِيمَ وعَلَى آلِ إبْرَاهِيمَ»؛ یعنی: « همان‌گونه که بر ابراهیم و پیروان ابراهیم درود فرستادی». «همان‌گونه» با حرف «کاف» در این‌جا برای تعلیل است، نه تشبیه. در واقع با گفتن این عبارت به افعالِ گذشته‌ی اللهﻷمتوسل می‌شویم و از او می‌خواهیم: همان‌گونه که در گذشته بر ابراهیم و خاندان و پیروانش درود فرستاده است، اینک بر محمد و خاندان و پیروانش درود بفرستد. پس این اشکال رفع می‌شود که چرا درود و صلوات بر محمدج، به‌عنوان تابعی از درود بر ابراهیم÷ذکر شده است، در صورتی‌که محمدجبرترین و برگزیده‌ترین پیامبر الاهی‌ست؟! پاسخ، همان است که بیان شد؛ حرف «کاف» در این‌جا برای تعلیل است، نه تشبیه. «إنَّكَ حَمِيدٌ مَجِيدٌ»؛ یعنی: «تو، ستوده، و بزرگ، توانا، باعزت و قدرتمند و چیره‌ای. حمید، یعنی محمد و ستوده. و واژه‌ی مجید، برگرفته از «مجد» است که به معنای شکوه و عظمت، قدرت، چیرگی و توانایی‌ست.

«بَارِكْ عَلَى مُحَمَّدٍ وَعَلَى آلِ مُحَمَّدٍ»، یعنی: به محمد و خاندان و پیروانش برکت عنایت کن؛ «برکت» به معنای خیرِ فراوان و گسترده و ماندگار می‌باشد.

عبارتی که در این حدیث امده است، بهترین روش درود فرستادن بر پیامبر بزرگوارجاست؛ البته عبارت «صلی الله علیه وسلم»، حداقل درودی‌ست که علما به جای این درود طولانی، در کتاب‌هایشان آورده‌اند و کفایت می‌کند.

الفاظ درودی که در حدیث ابومسعود بدری و نیز در حدیث ابوحمید ساعدیبآمده، به الفاظ درودی که گذشت، نزدیک است؛ البته با این تفاوت که در حدیث ابوحمید، ذکر همسران و فرزندان پیامبرجنیز به میان آمده است: «...وَعَلَى أَزْوَاجِهِ وَذُرِّيَّتِهِ...». زمانی‌که پیامبرجدر گذشت، نُه همسر داشت که وقتش را در هشت نوبت در میان آنان تقسیم کرده بود؛ زیرا سودهلنوبت خود را به عایشهلداد؛ از این‌رو پیامبرجدو روز در خانه‌ی عایشهلبود: یکی نوبت خود عایشه و دیگری، نوبتِ سودهب. پیامبرجنوبت هر یک از همسران را مطابق فرمان الاهی، به‌عدالت رعایت می‌کرد.

***