تفسیر ﴿غَيۡرِ ٱلۡمَغۡضُوبِ عَلَيۡهِمۡ﴾

همچنانکه به نظر جمعی از مفسران هم قول ارجح است معنی آیه این است که راه (انعمت علیهم) غیر راهی است که سالکانش مورد غضب واقع شده‌اند [۸۵].

بعضی از علماء هم می‌گویند: غیر در اینجا استثناست [۸۶]مثل (حاشا) و (کلاّ) و به همان معنی. گفته می‌شود: (دخلَ الرجالُ غيرَ محمدٍ) یعنی همه مردان داخل شدند به جز محمد. و گفته‌اند: ﴿غَيۡرِ ٱلۡمَغۡضُوبِ عَلَيۡهِمۡ﴾ستثناء منقطع است [۸۷]. به این معنی که: خداوندا! ما را به راه کسانی که انعام کرده‌ای هدایت فرما، ولی راه کسانی را که مورد غضب واقع شده‌اند و نیز راه کسانی را که به بیراهه رفته‌اند نمی‌خواهیم و برنمی‌گزینیم. و این رأی از نظر قواعد عربی و نیز از نظر معنی به دست آمده از آن جای تأمل دارد.

و قول ارجح، همان قول اول است که گفته شد، یعنی (غیر) صفت ماقبل خود [۸۸]می‌باشد همچنانکه محققان گفته‌اند و معنی آیه چنین می‌شود:

(غیر صراط الـمغضوب علیهم).

و پاسخ به این سؤال می‌ماند که آیا استعمال صراط برای این افراد درست است یا آنها بر (سُبُل) سلوک می‌کنند؟

جواب: این سؤال به خاطر اختلاف بر سر واژه (صراط) ایجاد می‌شود که آیا (صراط) فقط به راه پسندیده اطلاق می‌شود، و یا راه پسندیده و مذموم هر دو را شامل می‌شود؟ و این اختلافی لغوی و نیز اصطلاحی و اختلاف در استعمال واژه است، و ما می‌گوئیم: چنانچه استعمال (صراط) عام بوده و پسندیده و مذموم را شامل شود، ما تقدیر را (غیرصراط) می‌گیریم و اگر (صراط) مختص راه پسندیده است، ما تقدیر را (غیر سبیل) می‌گیریم یعنی (غير سبيل المغضوب عليهم ولا الضالين)، زیرا لفظ محذوف را می‌توان در تقدیر گرفت و اگر خودش این شایستگی را نداشته باشد لفظی دیگر و هم‌معنی با آن را در تقدیر می‌گیریم.

این قاعده‌ای است که برای مبحث تقدیر در تفسیر و غیره مورد استفاده قرار می‌گیرد.

[۸۵] ابن کثیر در تفسیرش، ۱/۱۴۰ می‌گوید: ﴿صِرَٰطَ ٱلَّذِينَ أَنۡعَمۡتَ عَلَيۡهِمۡ﴾مفسر ﴿ٱلصِّرَٰطَ ٱلۡمُسۡتَقِيمَ﴾است و در نگاه نحویون بدل از آن است و می‌تواند عطف بیان هم باشد. [۸۶] این تفسیر براساس قرائت شاذّ نصب (غیرَ) است، برای تفصیل این مطلب، ر. ک: شرح الرضی لکافیة بن الحاجب» بخش اول، ۲/۷۷۸، چاپ جامعه الامام و نیز: الدر المصون، ۱/۷۲. [۸۷] ابن کثیر در تفسیرش، ۱/۱۴۰ می‌گوید: بعضی از علمای علم نحو گمان کرده‌اند که (غیر) در اینجا برای استثناست یعنی مستثنای منقطع است از ما قبل به این معنی که اینان (مغضوب علیهم) از مُنعَمان نیستند ... . [۸۸. ]. گفته شده: (غیر) بدل است از (الذین انعمت) یعنی بدل نکره از معرفه. و نیز گفته شده: (غیر) بدل از (الذین) است. و در جواب بعضی که ایراد وارد کرده‌اند که نکره نمی‌تواند بدل از معرفه قرار گیرد، دو جواب داده شده است: اول: در آیه (غیر) نیز معرفه به اضافه است، زیرا (غیر) بین دو مفهوم متضاد قرار گرفته یعنی (المغضوب علیهم) ضد (الذین انعمت علیهم) می‌باشند و لذا این امر باعث حصر (غیر) در مابعد آن شده و آن را معرفه به اضافه گردانده است. دوم: اسم موصول (الذی) به خاطر ابهامی که دارد شبیه نکره بوده و مثل نکره با آن رفتار می‌شود. الدر المصون، ۱/۷۱.