معنی «الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ»

رحمان و رحیم دو صفتند برای الله، رحمان صفت اول و رحیم صفت دوم.

و می‌توان گفت که رحیم صفت است برای رحمان به این اعتبار که رحمان اسم خدا بوده و دلالت بر ذات متصف به (رحمت) می‌کند.

یا اینکه رحمان و رحیم دو اسم از اسامی والای الله می‌باشند که هر دو متضمن صفت رحمت هستند و رحمان عامتر، فراگیرتر و بلیغ‌تر از رحیم است.

رحمان صیغه مبالغه (رحمت) است و لذا مبالغه‌اش از رحیم زیادتر، دامنه شمولش گسترده‌تر و تأثیر و گستره آن بیشتر است. و به همین دلیل بعضی گفته‌اند: رحمان یعنی رحمان در دنیا و آخرت و رحیم یعنی رحیم در آخرت [۲۹].

می‌گویم: درست و صحیح وجود فرق بین این دو است [۳۰]، رحمان عامتر و فراگیر است و در مقابل (رحیم) خاصّتر می‌باشد: یعنی خداوند دارای رحمت خاص بوده و رحمت خاص خدا شامل حال مؤمنین می‌شود در حالی که رحمت عامّ وی همه چیز را دربرمی‌گیرد، همچنانکه می‌فرماید: ﴿وَرَحۡمَتِي وَسِعَتۡ كُلَّ شَيۡءٖۚ فَسَأَكۡتُبُهَا﴾[الأعراف: ١٥٦]. «و رحمتم همه چیز را فراگرفته‏».

بنابراین رحمت خدا فراگیر بوده و همه چیز را در برمی‌گیرد، در جای دیگر می‌فرماید: ﴿رَبَّنَا وَسِعۡتَ كُلَّ شَيۡءٖ رَّحۡمَةٗ وَعِلۡمٗا﴾ [غافر: ٧ ] [۳۱]. «پروردگارا! رحمت و علم تو همه چیز را فراگرفته است».

گویند (بسمِ الله الرحمن)، خداوند متعال را در حال ثنا با اسم رحمان که متضمن صفت رحمت فراگیر است توصیف می‌کند، رحمتی که بیشترین تأثیر و گستردگی را دارد و همه چیز را دربرمی‌گیرد و لذا این بنده را هم شامل می‌شود، با این حال، بنده به رحمت خاص او نیز نیاز دارد و لذا در ادامه گفته‌اش (الرحیم) را نیز اضافه می‌کند.

شکی نیست که این تعلیمی است از جانب خدا برای بندگانش و نیز رحمتی است برای آنها که کلام خدا را با «بسمله» که به شدت به آن نیاز دارند شروع کنند و خداوند متعال از این بی‌نیاز است، ولی دوست دارد بنده‌اش او را تمجید کند و او را حمد و ثنا گوید و گفتار و کردارش با حمد و ثنا و ستایش خدا آغاز شود.

[۲۹. ]. ر. ک: تفسیر ابن کثیر، ۱/۱۲۴. البته این هم گفته شده که خدا، رحمان دنیا و آخرت و همچنین رحیم دنیا و آخرت است. و حاکم در مستدرک، کتاب الدعاء، دعاء قضاءالدین، ۱/۵۱۴، حدیث ۱۹۴۱ از عائشه (ل) نقل می‌کند که ایشان از ابوبکر (س) و ایشان از پیغمبر ص نقل کرده که فرمودند: «خداوندا! گشایشگر سختیها و رفع کننده ناراحتیها! اجابت کننده دعای گرفتاران! رحمان دنیا و آخرت و رحیم هر دو! به من چنان رحمتی کن که از رحمت غیر خودت بی‌نیازم گردانی». [۳۰] ر. ک: تفسیر طبری، ۱/۱۲۵، الدر المصون، ۱/۳۰، تفسیر ابن کثیر، ۱/۱۲۴. [۳۱] بخاری در صحیح بخاری، ابتدای (کتاب بدء الخلق) (۳۱۹۴) به روایت ابوهریره (س) نقل می‌کند که پیغمبر صفرمودند: «زمانی که خداوند اراده آفرینش را کرد، در کتاب خودش که نزد وی در بالای عرش قرار دارد نوشت که همانا رحمت من بر خشم و غضبم پیشی گرفته است». این حدیث را مسلم نیز در صحیح مسلم، کتاب التوبة، باب في سعة رحمه الله تعالی، وأنها تغلب غضبه، (۲۷۵۱) نقل کرده است.