معنی لفظ جلالة «اَلله»
(بسم الله) در مورد (الله) و تفسیر آن عبارات مختلفی وجود دارد که به خاطر اهمیت مسأله در اعتقاد، من در اینجا به تفصیل به بیان آن می‌پردازم.
محققین بر این باورند که: (الله) بزرگترین اسم خدا بوده. به این معنی که یک اسم عَلَم برای معبود بحقّ می‌باشد. زیرا خدایانی که به همراه خدا عبادت می‌شوند بحقّ نیستند و بحقّ عبادت نمی‌شوند و معبود بحقّ خدای یگانه است ولاغیر.
بنابراین (الله) اسم عَلَمی است برای معبود بحقّ [۲۴]. و قول صحیح این است که (الله) مشتق است نه جامد [۲۵]، اصل آن (الإله) بوده ولی همزه برای تخفیف به جهت کثرت استعمال در وضع اولیه‌اش در ابتدای زندگی بشری حذف شده و لذا (الإله) تبدیل به (الله) شده است و به این دلیل [عَلَم شده] که شرک و پرستش خدایانی دیگر بعد از این مرحله روی داده است.
و اگر اصلش(الإله) باشد پس وزن آن (فِعال) خواهد بود به معنی(مفعول) یعنی(مألوه) مثل فراش به معنی مفروش –گستردنی- و وطاء به معنی موطوء -لگدمال شده- و ... و آمدن (فِعال) به معنی (مفعول) همچنانکه پیداست در زبان عربی زیاد است.
و (مألوه) اسمی است برای کسی که به حق عبادت شده از أَلِهَ، يَأْلَهُ، إِلاهَهً وأُلُوهَهً به معنی پرستش شد پرستشی آمیخته به محبت، رغبت و امیدواری.
و معنی (ألإلاهة) عبادت است نه ربوبیت و یا معنی آن تصرف در امور است. به همین علت ابن عباس - که به طرق گوناگونی از او نقل شده به گونه‌ای که صحت این قرائت توسط او را ثابت می‌کند [۲۶]- در سوره اعراف آیه ۱۲۷، می‌خوانده (وَ يَذَرَكَ وَإِلاهَتَكَ) [۲۷]یعنی تو را به همراه عبادتت ترک کنند. زیرا آیه در مورد فرعون است و او عبادت می‌‌شد نه اینکه عبادت کند، همچنانکه در جای دیگر، خداوند (به نقل از فرعون و از زبان او خطاب به قومش) می‌گوید: ﴿مَا عَلِمۡتُ لَكُم مِّنۡ إِلَٰهٍ غَيۡرِي﴾ [القصص: ٣٨].
«فرعون گفت: اى جمعیت اشراف! من خدایى جز خودم براى شما سراغ ندارم».
بنابراین (ألاِلاهة) به معنی عبادت است و بیت زیر که از رجز مشهوری است همین مطلب را تأیید می‌کند:
لِلّهِ دَرُّ الغَانِيَاتِ الـمُدَّهِ
ج سَبَّحْنَ وَاسْتَرْجَعْنَ مِنْ تَأَلُّهِي
[۲۸]
ج
عجبا! از این خواننده‌های زن سیاه‌پوست که به تسبیح و تکرار عبادت من پرداختند.
بنابراین شنونده، از لفظ (الله) می‌فهمد که مراد عبادت بحقّ برای مستحقّ بحقّ است و بدنبال آن معنی ربوبیت به ذهنش متبادر می‌گردد.
همانا کسی که عبادت بحق برای اوست شایسته است به تنهایی و بدون شریک عبادت شود، بی‌شک این مفهوم متضمن معنی ربوبیت نیز می‌باشد و چنین خدایی شایسته ربوبیت است، زیرا شایسته عبادت بدور از شرک نیست جز کسی که حکومت و فرمانروایی همه چیز به دست اوست، به همین دلیل در قرآن به هنگام محاجّه با مشرکین، در جاهای زیادی به اقرار مشرکین به توحیدی ربوبی در ردّ انکار توحید الوهیتشان احتجاج شده است، همچنانکه به تفصیل ذکر خواهد شد.
بنابراین (بسم الله) ناظر به همه اسامی خدا، معبود بحقّ، می‌باشد و لذا با گفتن آن همه اسامی باطلی که برای خدایان باطل وجود دارد از قلب گوینده دور افکنده شده و قلبش خالصانه متوجه خدا خواهد شد هم در رویکردش و هم در شروع تلاوت قرآن.
[۲۴] ر. ک: «الدر المصون»: ۱/۲۳ و تفسیر ابن کثیر: ۱/۱۲۲. [۲۵] ر. ک: تفسیر طبری: ۱/۱۲۱ و الدر المصون: ۱/۲۴ و تفسیر ابن کثیر ۱/۱۲۳ – ۱۲۴ و التحریر و التنویر: ۱/۱۶۳. [۲۶] ر. ک: تفسیر ابن کثیر ۱/۱۲۳. [۲۷] سوره اعراف، آیه ۱۲۷: ﴿وَيَذَرَكَ وَءَالِهَتَكَ﴾ [۲۸] این رجز را رؤبه سروده و در المحتسب، ۱/۲۵۶، لسان العرب، ماده (اله) ۱۳/۴۶۹، تفسیر ابن کثیر، ۱/۱۲۳ و الدر المصون، ۱/۲۵ منقول است.