بحثی درباره (ال) در (المغضوب)
علماء گویند: هنگامی که (ال) بر سر اسم مفعول درآید معنی اسم موصول می‌یابد، همچنانکه ابن مالک در الفیه می‌گوید:
وَصِفَهٌ صَرِيحهٌ صِلَهُ «اَلْ»
ج وَكَونُهَا بِمُعْرَبِ الأفْعَالِ قَلْ
معنی: صله (ال( موصول باید صفت صریح باشد مثل اسم فاعل، اسم مفعول و صفت مشبهه و آمدن این (ال) بر سر افعال [مضارع] شاذ بوده و مخصوص شعر است
[۹۱].
بر این اساس معنی آیه چنین می‌شود: (غیرالذین غُضِبَ علیهم) یعنی غیر کسانی که مورد غضب واقع شده‌اند و معنی موصول در اسم فاعل و اسم مفعول کثرت است یعنی افراد مورد غضب قرار گرفته، بسیارند. یا اینکه (ال) برای عهد و بازگشت به یک چیز مورد نظر می‌باشد در عین حال که (ال) موصول هم هست، یعنی بنابر ترجیح بعضی از علمای نحو تعریف، معرفه کردن و شناساندن اسم بعد از خود را بیان می‌کند [۹۲].
مقصود اینکه یهود مورد غضب واقع شدند و علت این امر، همچنانکه علماء گفته‌اند، این بود که آنان علم داشتند، علمی واضح و آشکار و به انواع مختلف بر آنان اتمام حجت شده بود و حق برای آنها روشن و آشکار شده بود ولی آنها آگاهانه و از روی علم به مخالفت با آن پرداختند.
﴿ٱلَّذِينَ ءَاتَيۡنَٰهُمُ ٱلۡكِتَٰبَ يَعۡرِفُونَهُۥ كَمَا يَعۡرِفُونَ أَبۡنَآءَهُمۡۖ وَإِنَّ فَرِيقٗا مِّنۡهُمۡ لَيَكۡتُمُونَ ٱلۡحَقَّ وَهُمۡ يَعۡلَمُونَ ١٤٦﴾ [البقره ١٤٦].«كسانى كه كتاب آسمانى به آنان دادهایم، او (پیامبر) را همچون فرزندان خود مىشناسند؛ (ولى) جمعى از آنان، حق را آگاهانه كتمان مىكنند».
حلال را با آنکه می‌دانستند حلال است تحریم کردند، و حرام را با آنکه می‌دانستند حرام است حلال نمودند، و حدود خدا را با آنکه می‌شناختند، تغییر دادند، و لذا به «مورد خشم و غضب واقع شده» توصیف شدند، غضب بر همه یهود نازل شده در حالی که علمایشان مرتکب این کارها شده بودند و این – همچنانکه بعضی از علماء گفته‌اند – نشان می‌دهد که عموم مردم تابع حکمی هستند که برای علمایشان وجود دارد و این مسأله مهمی است.
و در مورد مسیحیان فرموده: ﴿وَلَا ٱلضَّآلِّينَ﴾ یعنی و نه به راه گمراهان [هدایتم مکن]. ضالین: جمع سالم (ضالّ) است و (ضال) اسم فاعل (ضلال) می‌باشد و یا اسم است برای کسی که قوام ضلالت به اوست.
[۹۱] این قول اخفش – ابوالحسن اخفش – و قول دومِ مازنی می‌باشد. ر- ک: التصریح بمضمون التوضیح، «باب الموصول». [۹۲] شرح ابن عقیل، بیت ۹۸. مترجم.