فوائد تقدیم (ایَّاک) بر (نَعْبُدُ)

علماء گویند: (ایَّاک) که ضمیر منفصل است، «مفعول به» مقدم می‌باشد، و اصل در «مفعول به» این است که بعد از فعل مربوط به خودش قرار بگیرد، ولی در اینجا بر فعلش مقدم شده که فوائدی بر این تقدیم مترتّب است، از جمله حصر و قصر. یعنی محصول کردن فعل در آن مفعول و در اینجا یعنی حصر عبادت برای خدا.

این مسأله در علوم بلاغت، مبحث حصر و قصر [۵۱]و نیز در اصول فقه، مبحث مفهوم مخالفه [۵۲]مطرح شده است.

پس ﴿إِيَّاكَ نَعۡبُدُ﴾یعنی منحصراً تو را عبادت می‌کنیم.

و بعضی از علماء گفته‌اند: این اسلوب تخصیص را می‌رساند. یعنی عبادتمان را فقط مختص تو می‌سازیم.

در آیه ﴿إِيَّاكَ نَعۡبُدُ﴾از طریق اظهار عبادت، توحید عبادت بیان شده است.

[۵۱. ]. قزوینی در «الایضاح» (۲/۱۶۴) می‌گوید: تقدیم اکثراً باعث تخصیص می‌شود، به همین دلیل در مورد ﴿إِيَّاكَ نَعۡبُدُ وَإِيَّاكَ نَسۡتَعِينُ ٥﴾گفته می‌شود: معنی‌اش چنین است که: خداوندا فقط تو را عبادت می‌کنیم و غیر تو را عبادت نمی‌کنیم و فقط از تو کمک می‌جوییم و از غیر تو کمک نمی‌‌خواهیم. و معنی آیه ﴿إِن كُنتُمۡ إِيَّاهُ تَعۡبُدُونَ﴾[لبقرة: ۱۷۲] این است که: اگر عبادت را مخصوص او می‌گردانید. [۵۲. ]. طوفی در «شرح مختصر الروضة» (۲/۷۲۴) می‌گوید: مفهوم مخالفه یعنی تخصیص چیزی به حکمی که دلالت بر نفی آن حکم از غیر آن چیز را بکند، یعنی مفهوم آن مخالف منطوق [و کلمات ملفوظ] می‌باشد. و در صفحه ۷۵۴، جلد ۲ مثالی برای آن ذکر می‌کند: (ایّاک نعْبُدُ) یعنی عبادت نمی‌کنیم جز تو را، زیرا (ایاک) بر (نعبد) مقدم است و نیز همین گونه است ﴿لَا يَسۡبِقُونَهُۥ بِٱلۡقَوۡلِ وَهُم بِأَمۡرِهِۦ يَعۡمَلُونَ ٢٧﴾[الأنبیاء: ۲۷] که مفهوم مخالفه عبارت آخر چنین است: (لا یعلمون الا بامره) یعنی جز به دستور او کاری نمی‌کنند.