سورة الأعلی

سوره اعلی: أعلی به معنی برتر و این سوره مکی است و هشتمین سورۀ نازل‌شده از قرآن بر رسول الله جاست.

معاذ بن جبل یکی از صحابۀ پیامبر جشبی نماز عشاء را با جماعت بسیار طولانی خواند و صحابه به پیامبر از طولانی‌بودن نماز معاذ و خستگی‌شان در نماز شکایت کردند و رسول الله جبه معاذ فرمودند: کافی است سوره الأعلی و ضحی را بخوانی. این سوره دارای نام‌های: ۱- الأعلی. ۲- سبح. ۳- سبح اسم ربک الأعلی می‌باشد.

همچنین از ام المؤمنین عایشهلروایت است که گفتند: پیامبر جهر شب در نماز شفع و وتر سورة الأعلی را قرائت می‌کردند. بدین صورت که سوره الاعلی و کافرون در نماز شفع و سورۀ اخلاص در نماز وتر قرائت می‌فرمودند.

سوره الاعلی از سوره‌های مهم قرآنکریم است که به علت معنای زیاد آن در بسیاری نمازها خوانده می‌شود از جمله نمازهای عیدین، نماز جمعه و نماز شفع و به همین دلیل باید معنای آیات این سوره را بدانیم تا آنچه هدف و مطلوب خداوند سبحان است، از خواندن و تکرار این سوره بدست آوریم.

﴿سَبِّحِ ٱسۡمَ رَبِّكَ ٱلۡأَعۡلَى١﴾نام پروردگار برترت را به پاکی یاد کن.

﴿سَبِّحِ﴾: تسبیح بگو، خداوند متعال در ابتدای سوره انسان‌ها را تبسیح‌گفتن امر می‌کند.

﴿سَبِّحِ﴾:

۱) خداوند از هر عیب و نقصی پاک و منزه است.

۲) خداوند از هر تشابهی به موجودات دیگر منزه است.

﴿سَبِّحِ ٱسۡمَ﴾: یعنی فقط سبح خالی نه؛ بلکه اسم خدا باید دنبالۀ تسبیح باشد و این اسامی را باید از قرآن و احادیث صحیح استخراج کرد (اسماء الحسنی)

خداوند سبحان می‌فرماید که وقتی تسبیح و مدح و ثنای من می‌گوئی باید به همراهش اسم من باشد و خداوند مدح و دعای بنده‌اش را دوست دارد و به همراه تسبیح‌گفتن (سبحان الله) در زبان، باید معنای آن به ذهن و قلب انسان برسد.

﴿سَبِّحِ ٱسۡمَ﴾: تسبیح‌گفتن همراه با ذکر اسم‌های پروردگار.

﴿رَبِّكَ﴾: از ریشه رب: تربیت و پرورش‌دهنده.

یعنی همانگونه که ما تو را می‌پرستیم تو هم به ما توجه و ما را تربیت کن و ما را رها نکن.

﴿ٱلۡأَعۡلَى﴾: از صفات الله، برتر، بالاتر، خداوند بالاست.

﴿ٱلۡأَعۡلَى﴾:

۱- عُلو ذات: ذاتاً در آسمان و بالاست و عرش و علمش همه جا احاطه دارد.

۲- عُلو القهر: قاهر است و قدرتمند در مقابل ظالمان.

۳- عُلو قدر: قدر و منزلتش بالاست.

﴿ٱلَّذِي خَلَقَ فَسَوَّىٰ٢﴾کسی که آفرید و استوار داشت.

﴿خَلَقَ﴾: خلق کرد.

﴿فَسَوَّىٰ﴾: بدون نقص و به بهترین شکل و ترکیب.

خداوند متعال هرچیزی را خلق کرد و به بهترین نحو و شکل و ترکیب و مناسب همدیگر خلق کرد پس می‌فرماید من سزاوار آن هستم که مرا تسبیح بگوئی.

﴿وَٱلَّذِي قَدَّرَ فَهَدَىٰ٣﴾و کسی که اندازه را مقرر کرد و راه نمود.

خداوند کریم همه چیز را خلق کرده و به هر مخلوقی آنچه را که منفعت و مصلحت او بوده یاد داده است.

﴿فَهَدَىٰ﴾: موجودات را هدایت کرده که به دنبال مصالح دنیوی خود بروند بدون اینکه کسی به آن‌ها یاد داده باشد.

﴿وَٱلَّذِيٓ أَخۡرَجَ ٱلۡمَرۡعَىٰ٤﴾و کسی که چراگاه را بیرون آورد.

کسی که از آسمان باران می‌فرستد و به وسیلۀ آن گیاهان و علف‌های زیادی می‌روید که مردم و چهارپایان و همه حیوانات از آن‌ها استفاده می‌کنند.

﴿فَجَعَلَهُۥ غُثَآءً أَحۡوَىٰ٥﴾آنگاه آن را سیاه خشک گرداند.

سپس بعد از مدت زمانی این گیاهان خشک و سیاه می‌شوند و این هشدار به انسان است که همیشه جوان و شاداب نمی‌ماند.

﴿غُثَآءً﴾: آشغال‌های بی‌مقدار که دریا به بیرون و ساحل می‌راند.

﴿أَحۡوَىٰ﴾: سیاه، خشک و بی‌مقدار.

﴿سَنُقۡرِئُكَ فَلَا تَنسَىٰٓ٦﴾ما قرآن را بر تو خواهیم خواند و تو دیگر آن را فراموش نخواهی کرد. (بشارت به رسول جکه هرآنچه یاد گرفتی فراموش نمی‌کنی).

این آیه اشاره به پیامبر جدارد، زمانی که در غار حراء جبرئیل به او می‌گفت:

﴿ٱقۡرَأۡ﴾. و او می‌گفت: «مَا أَنَا بِقَارِئْ».

خداوند متعال به صحابه و تابعین این قدرت را داده بود که قرآن را یاد گرفته و حفظ کنند و آن را فراموش نکنند و این معجزه‌ای از طرف خداوند بود تا دین و قرآن فراموش نشود.

﴿إِلَّا مَا شَآءَ ٱللَّهُۚ إِنَّهُۥ يَعۡلَمُ ٱلۡجَهۡرَ وَمَا يَخۡفَىٰ٧﴾مگر آنچه را که خدا بخواهد، به یقین او پیدا و پنهان را می‌داند.

مگر چیزهایی که خداوند می‌خواهد حفظ نکنی و آن‌ها را فراموش کنی (آیات منسوخ‌شده).

آیاتی در قرآن وجود داشته‌اند که بعد منسوخ شده ولی حکم آن باقی مانده است.

آیاتی در قرآن وجود داشته که حکم آن منسوخ شده ولی خود آیه باقی مانده و هست.

حتی آیات هم وجود داشته که بعدها هم خود آیه، هم حکم و هم تلاوت آن منسوخ شده است. (نمونۀ موارد اول و دوم وجود دارد).

کسی دلیل و علت آن را نمی‌داند فقط حکمت خداوند بر آن تعلق گرفته که چنین شود.

﴿يَعۡلَمُ ٱلۡجَهۡرَ وَمَا يَخۡفَىٰ﴾: خداوند همه چیز را چه در آشکار و چه در خفا می‌داند.

دلیل اینکه خداوند در این آیه ابتدا کلمه الجَهر (آشکار) را ذکر فرموده و بعد کلمۀ یَخفی (پنهان) این است که به بندگانش بفهماند که همانگونه که جهر و آشکار را می‌داند سِر و پنهان را نیز می‌داند تا اینکه به یقین برسند که خداوند عالم به پیدا و پنهان است.

﴿وَنُيَسِّرُكَ لِلۡيُسۡرَىٰ٨﴾و تو را برای شریعت ساده و آسان آماده می‌سازیم.

خداوند متعال در این آیه به رسولش می‌فرماید که نه تنها دین و شریعت تو از همۀ ادیان آسانتر است، بلکه هرچیزی را برای تو آسان می‌کنیم.

یک مثال برای فهم آسانی دین اسلام این است که در زمان حضرت موسی÷هرکسی هر گناهی می‌کرد فرشتگان در شب گناهان آن روز را روی در خانه می‌نوشتند و فردا صبح همه آن را می‌دیدند و شخص گناهکار رسوا می‌شد.

﴿فَذَكِّرۡ إِن نَّفَعَتِ ٱلذِّكۡرَىٰ٩﴾پس اگر پند و اندرز سودمند باشد پند و اندرز بده.

اقوال علماء در مورد این آیه:

وظیفه تو ای رسول فقط تعلیم و نصیحت است و اقامۀ حجت .

هر وقت نصیحت‌های تو منفعتی دارد و از آن نتیجه می‌گیری پند بده و هر وقت نتیجه‌ی ندارد و بی‌نتیجه است دیگر حرف نزن و تعلیم نده.

تو پند و اندرز بده چه فایده داشته باشد و چه بی‌فایده و بی‌نتیجه باشد. اگر کسی گوش دهد و فایده ببرد که بهتر و اگر گوش ندهد و استفاده نکند هم بر او اقامۀ حجت شده است.

﴿سَيَذَّكَّرُ مَن يَخۡشَىٰ١٠﴾: هرکس از خداوند می‌ترسد پند خواهد پذیرفت.

کسی که از خدا می‌ترسد:

۱- اگر به او پند دهند - می‌پذیرد.

۲- اگر وعظ بشنود - نفع می‌برد.

خداوند کریم می‌فرماید: ﴿وَذَكِّرۡ فَإِنَّ ٱلذِّكۡرَىٰ تَنفَعُ ٱلۡمُؤۡمِنِينَ٥٥﴾[الذاریات: ۵۵]: یعنی تو پند و اندرز بده همانا مؤمنین از پند نفع می‌برند و استفاده می‌کنند.

﴿وَيَتَجَنَّبُهَا ٱلۡأَشۡقَى١١﴾: و بدبخت‌‌ترین فرد از آن دوری خواهد گزید.

شخصی که از پنده بهره ‌نمی‌برد و نصیحت در قلبش اثر نمی‌کند، کسی است که خداوند شقاوت و بدبختی برای او نوشته است.

﴿ٱلَّذِي يَصۡلَى ٱلنَّارَ ٱلۡكُبۡرَىٰ١٢﴾: آن کسی داخل بزرگ‌ترین آتش خواهد شد.

چنین کسانی در آتش بزرگ که ۷۰ هزار برابر آتش دنیاست می‌سوزند.

﴿ٱلنَّارَ ٱلۡكُبۡرَىٰ﴾آتش بزرگ:

۱- قبر

۲- قیامت.

﴿ثُمَّ لَا يَمُوتُ فِيهَا وَلَا يَحۡيَىٰ١٣﴾: آن‌گاه در آنجا نه می‌میرد و نه زنده می‌شود.

آنان عذاب دردناکی می‌بینند که هیچگونه استراحت و آرامشی ندارد و آرزوی مرگ می‌کنند اما نمی‌میرند و از عذاب‌شان کم نمی‌شود.

﴿قَدۡ أَفۡلَحَ مَن تَزَكَّىٰ١٤﴾به راستی کسی که خود را پاکیزه داشت رستگار شد.

﴿قَدۡ﴾ادات تأکید.

هر کسی خود را از شرک و ستمگری و رفتار‌های زشت پاک دارد قطعاً رستگار است.

﴿تَزَكَّىٰ﴾: پاک‌شدن از گناه:

۱- توبه.

۲- استغفار.

۳- حسنات ماحیه.

۴- مصائب المکفره.

﴿وَذَكَرَ ٱسۡمَ رَبِّهِۦ فَصَلَّىٰ١٥﴾: و نام پروردگارش را یاد کرد و نماز گزارد.

آراء علما:

۱- کسی که ذکر خدا زیاد می‌کند پس بیشتر عبادت می‌کند و نماز می‌خواند. که نماز ترازوی ایمان است.

۲- عبادات هم باید زبانی باشد (ذکر) و هم عملی (نمازخواندن).

ـــ ذکرگفتن حسنات ماحیه است که باعث تزکیه و پاکی گناهان می‌شود و باعث می‌شود که انسان بیشتر عبادت کند و نماز بخواند.

﴿بَلۡ تُؤۡثِرُونَ ٱلۡحَيَوٰةَ ٱلدُّنۡيَا١٦﴾: بلکه زندگی دنیا را ترجیح می‌دهید.

ولی متأسفانه شما زندگی دنیا را دوست می‌دارید و نعمت‌های گذرا و موقت آن را بر آخرت ترجیح می‌دهید و آخرت را رها می‌کنید.

﴿وَٱلۡأٓخِرَةُ خَيۡرٞ وَأَبۡقَىٰٓ١٧﴾: و آخرت بهتر و ماندگارتر است.

در حالیکه آخرت از هر نظر از دنیا بهتر است و سرای بقا و جاودانگی است و مؤمن عاقل آخرت و آرامش و نعمت‌های همیشگی آن را به دنیا برنمی‌گزیند که محبت دنیا و ترجیح‌دادن آن به آخرت اساس هر اشتباهی است.

﴿إِنَّ هَٰذَا لَفِي ٱلصُّحُفِ ٱلۡأُولَىٰ١٨﴾:بی‌گمان این در کتاب‌های پیشین بوده است.

این امور مهم و معلومات که در این سوره از قرآن مجید آمده جدید نیست بلکه این‌ها فرامینی هستند که در هر شریعتی آمده‌اند چون به منافع هردو جهان برمی‌گردند و اوامری هستند که در هر زمان و هر مکان به سود و منفعت انسان‌هاست.

﴿صُحُفِ إِبۡرَٰهِيمَ وَمُوسَىٰ١٩﴾: کتاب‌های ابراهیم و موسی.

این دستورات در کتاب‌های حضرت ابراهیم و موسی† که بعد از محمد ج برزگ‌ترین و شریف‌ترین پیامبران هستند نیز آمده است.