سورة الإنشراح
سوره انشراح: إنشراح به معنی گشودن و این سوره مکی است.
این سوره دارای نام‌های:
۱- اَلَم نشرح.
۲- الشرح.
۳- الانشراح می‌باشد.
دو سورۀ مبارکه ضحی و شرح که در قرآن پشت سرهم واقع شده‌اند هردو در مورد پیامبر جهستند و خداوند در سورۀ ضحی نعمت‌های مادی و در سوره شرح نعمت های معنوی را که به رسولش ارزانی داشته است بیان می‌کند.
بهترین نعمتی که خداوند منان به بندگان خاص خود و انبیاء و مخصوصاً خاتم آنها حضرت محمد جهدیه فرموده است شرح صدر است و البته که دعوتگران به دین نیز از این دعا و طلب به درگاه الهی غافل نیستند و همیشه از خداوند شرح صدر طلب می‌کنند.
﴿أَلَمۡ نَشۡرَحۡ لَكَ صَدۡرَكَ١﴾: آیا ما سینه‌ات را برایت گشاده نکردیم.
﴿نَشۡرَحۡ﴾: شرح: بازکردن، شکافتن، گشاه‌کردن و از ریشۀ شریحه.
در اینجا لازم است مختصری از داستان حضرت موسی÷و فرعون را بازگو کنیم:
حضرت موسی÷در زمان پادشاه ستمگر رمسیس ثاثی به دنیا آمد که دستور به قتل نوزادان پسر را داده بود و مادر موسی÷به فرمان خدا او را در سبدی به رود نیل انداخت و موسی به خانه فرعون رفت و آنجا بزرگ شد موسی÷بسیار تنومند و قوی‌هیکل بود و زود عصبانی می‌شد و همچنین قیافه‌ای سبزه‌رو و دارای لکنت زبان نیز می‌بود.
به طور اتفاقی باعث کشته‌شدن شخصی در مصر شد و بعد از آن از ترس فرار کرد و به سمت سرزمین حضرت شعیب رفت و در آنجا با دختر حضرت شعیب÷ازدواج کرد و بعد از ۱۰ سال قصد بازگشت به سرزمین‌اش را کرد که در میان راه از طرف خداوند متعال به پیامبری برگزیده شد و مأموریت یافت که به نزد فرعون رفته و او را به خدا دعوت کند، حضرت موسی÷بعد از شنیدن فرمان الهی اولین چیزی که درخواست کردند این دعا بود:
﴿رَبِّ ٱشۡرَحۡ لِي صَدۡرِي٢٥ وَيَسِّرۡ لِيٓ أَمۡرِي٢٦ وَٱحۡلُلۡ عُقۡدَةٗ مِّن لِّسَانِي٢٧ يَفۡقَهُواْ قَوۡلِي٢٨﴾[طه: ۲۵-۲۸].
﴿رَبِّ ٱشۡرَحۡ لِي صَدۡرِي﴾: پروردگارا سینهام را گشاده نما.
﴿ٱشۡرَحۡ﴾:
۱- توسیع صدر: بازشدن قلب و سینه (هرچه سینه بازتر و گشاده‌تر باشد تحمل آن بیشتر و چیزهایی که در آن جا می‌گیرد بیشتر است) مانند چیزهای زیر:
۲- طمأنینه و آرامش + رضایت + السکینه و آرامش + نور + ایمان + حکمت + صبر.
۳- گشاده‌شدن سینه برای استقبال آخرت و آمادگی برای قیامت.
۴- گشادی سینه برای پذیرش احکام دینی و الهی.
۵- گشادی سینه برای پذیرش حکم و قضای خداوند و مصائب و مشکلات.
نتیجه: در نهایت هرکس قلبش گشاده و مُنشرح باشد هر کار خیری برایش سهل و آسان می‌شود.
﴿وَيَسِّرۡ لِيٓ أَمۡرِي﴾: و کارم را آسان فرما. با این دعا پروردگار:
۱- تبلیغ دین و دعوتگری را برایش سهل و آسان می‌کند.
۲- قوت و طاقت را برای انجام این کار و تبلیغ دین به او میدهد.
۳- کلامش تأثیرگذار می‌شود و حرف‌هایش بر دل مردم می‌نشیند و نتیجه میدهد.
﴿وَٱحۡلُلۡ عُقۡدَةٗ مِّن لِّسَانِي﴾: و گره از زبانم باز کن.
۱- حسن کلام: حرف‌زدن خوب و نیکو.
۲- تأثیر بر عقل: حرف‌زدن طوری که بر مغز و عقل دیگران تأثیر کند.
۳- حکمت: حرف‌زدن با حکمت و از روی علم.
۴- مهربان و رحیم‌بودن: اخلاق خوش و نیک با دل رحمی و شفقت قلب و دلسوزی خداوند سوره را با سؤالی از پیامبر جآغاز می‌کند و می‌فرماید:
﴿أَلَمۡ نَشۡرَحۡ لَكَ صَدۡرَكَ١﴾: آیا سینه‌ات را گشاده نساختیم.
﴿أَلَمۡ﴾: آیا: (سؤال) و منظور از اینکه (آیا ندادیم) یعنی (بله به تو دادیم).
قَدْ شَرَحْنَا لَكَ: یعنی سینه‌ات ر اگشاده کردیم که تحمل هرچیزی ر اداشته باشی.
شرح صدر اولین چیزی بود که حضرت موسی÷از خداوند خواستند در حالیکه طبق این آیه به پیامبر داده شده بود.
۱- شرح معنوی: گشاده‌شدن سینه و پر از نور و ایمان و حکمت و آرامش و رضایت‌شدن و قدرت تحمل آزار و اذیت و مصیبت‌داشتن.
۲- شرح حسی: سینه رسول الله جدر طول دوران زندگی مبارکش دو بار باز شد.
۱) در کودکی و در سن ۴ سالگی زمانیکه نزد دایه‌اش حلیمه سعدیه در صحرا زندگی می‌کرد.
برادران رضاعی او سراسیمه به خیمه آمدند و گفتند: کسی می‌خواهد محمد را بکشد و همه هراسان به دنبالش رفتند و دیدند که جای شکاف و دوختن روی سینۀ مبارک ایشان است بدون اینکه خونی آمده باشد و ایشان گفتند که ۲ نفر با لباس سفید آمدند و سینهام را باز کردند و قلبم را درآوردند و با آب شستند و دوباره در سینهام گذاشتند بدون اینکه خون بیاید.
در حدیث آمده است که جبرئیل÷به همراه فرشته‌ای دیگر این کار را با آب زمزم انجام دادند.
۲) زمانی که بعد از مرگ خدیجه پیامبر جدر ناراحتی و اندوه به سر می‌برند و قبل ا رفتن به اسراء و معراج جبرئیل سینۀ ایشان را شکافت و با آب زمزم شست‌وشو داد.
پس خداوند تبارک و تعالی می‌فرماید: ما سینه‌ات را باز کردیم و از هرآنچه بغض و حسد و کینه شستیم و آن را پاک و پر از خوبی‌ها کردیم.
﴿وَوَضَعۡنَا عَنكَ وِزۡرَكَ٢﴾: و بار سنگین تو را از تو برگرفتیم.
علماء در مورد این آیه و تفسیر بار سنگین گناهان چنین نظر داده‌اند:
۱- منظور گناهان کوچک و غیر عمدی است که اگر پیامبر جانجام نمی‌دادند بهتر می‌بود مانند نگاه تند ایشان به عبدالله ابن مکتوم نابینا ﴿عَبَسَ وَتَوَلَّىٰٓ١﴾.
پس اعمالی که برای ما مکروه است برای پیامبر جگناه محسوب می‌شود و او باید همیشه از گناه دور باشد چرا که گناه باعث می‌شود به هدفش نرسد. و به همین دلیل ما نیز برای پاکی گناهان‌‌مان باید همیشه استغفار کنیم و بدانیم که مشکلات و مصائب در زندگی:
۱- گناهان را پاک می‌کنند.
۲- منزلت و درجات شخص را بالا می‌برند.
۳- منظور از وزرک یعنی بار سنگین مسئولیت در جهاد و یا هر سختی که برای دعوت به دین داشته‌اند را برایت آسان کردیم.
﴿ٱلَّذِيٓ أَنقَضَ ظَهۡرَكَ٣﴾: همان باری که پشت تو را سنگین کرده بود.
باری که تحمل آن روی شانه‌ات سنگین و سخت بود و ما آن را برایت آسان کردیم.
﴿وَرَفَعۡنَا لَكَ ذِكۡرَكَ٤﴾: و یاد و نام تو را برایت بلند گردانیدیم.
مقام و جایگاه تو را بلند گردانیدیم به طوریکه هرگاه نام خداوند ذکر شود نام پیامبرجنیز به دنبال آن خواهد بود و در تمام اذان‌ها، اقامه، نمازها و نماز و خطبه جمعه و امور دیگر نام مبارک و صلوات برایشان قطعی است و این هدیه‌ای است از طرف خداوند رحیم که حب پیامبرش را در قلب همه جا داده و یادش را بلند آوازه فرموده است.
﴿فَإِنَّ مَعَ ٱلۡعُسۡرِ يُسۡرًا٥﴾: پس همانا همراه دشواری آسانی است.
خداوند رحمان بعد از ذکر نعمت‌هایش به پیامبرش در آیات بالا اعم از گشاده‌کردن سینه و آسان‌کردن بار سنگین و کمرشکن و بلندآوازه‌کردن نامش در این آیه می‌فرماید: تمام سختی‌ها را برایت آسان می‌کنیم و به دنبال سختی‌ها و مشکلات برایت راحتی و آسانی می‌آوریم.
پس ای پیامبر نگران نباش که این همه نعمت‌های بزرگ در قدیم و جلوتر به تو داده شده در جدید و بعد هم به تو نعمت‌های فراوان داده خواهد شد (بشارت).
﴿إِنَّ مَعَ ٱلۡعُسۡرِ يُسۡرٗا٦﴾: به یقین همراه دشواری آسانی است.
این آیه مژدۀ بزرگی برای همگان است که هرگاه سختی و دشواری درمیان آید آسانی همراه آن خواهد بود.
در عربی کلمات معرفه به همراه (ال) هرچند دفعه تکرار شوند، منظور یکی و به یک معناست.
و معرفه آمدن کلمه العسر در هر دو آیه (دو بار) دلالت می‌کند که سختی و دشواری یکی است و نکره‌بودن کلمه یُسر نشانگر آن است که آسانی تکرار خواهد شد و در دو آیه (۲ بار) و ۲ معنی دلالت می‌کند.
پس طبق آراء مفسرین:
۱- العُسر: مشکلات شناخته شده و یکی هستند.
۲- یُسر: راه حل و آسانی شناخته شده نیست و دوتا هستند.
پس ای پیامبر و ای مؤمنان در مقابل یک سختی دو آسانی است و ۲تا از یکی بهتر است، پس مشکلات نمی‌مانند و آسانی به دنبال آن با تأکید و تضمین ۲برابر خواهد آمد.
آسانی (یسر):
۱- یُسر حسی: مشکل حل می‌شود.
۲- یُسر معنوی: صبر و اجر در مقابل مشکل، فراموشی مشکل.
﴿فَإِذَا فَرَغۡتَ فَٱنصَبۡ٧﴾: پس هنگامی‌که فراغت یافتی در عبادت بکوش.
ای پیامبر هنگامی که از کار روزانه و تبلیغ دین فارغ شدی پس در عبادت تلاش کن و در ایی آیه پیامبر جبه صورت مخاطب اصلی و مؤمنان به تبع او دستور داده شده‌اند که زندگی را با تلاش و جدیت در طاعت و عبادت و شکرگزاری از نعمت‌ها گذرانده و از فرصت‌های عمر خود استفاده کنند که دیگر قابل بازگشت نیست. چرا که عمری گذرد و انسان پیر و ناتوان می‌شود و فرصت عبادت و اجر غیر ممنون از دست می‌رود.
﴿وَإِلَىٰ رَبِّكَ فَٱرۡغَب٨﴾: و با اشتیاق به سوی پروردگارت رو آور.
برای اجابت دعا و خواسته‌هایت فقط به سوی پروردگارت رو بیاور و فقط از او بخواه و به جز ذات مقدس او خواسته هایت را از هیچ کس طلب نکن و این آخرین نصیحت به پیامبر جاست و به دنبال آن ما مسلمانان که برای انجام هر کاری قبل از عمل در حین عمل و بعد از عمل باید به درگاه خداوند منان دعا و استعانه کنیم و از او توفیق عمل و ثابت‌قدم‌ماندن در این راه را طلب کنیم و مانند کسانی نباشیم که بعد از فراغت از مشکلات و کارها از یاد خداوند غافل می‌شوند.
و معنی دیگری که بر این آیه ذکر شده اینکه هرگاه از نماز فارغ شدی و آن را کامل انجام دادی در دعا بکوش و برای نیازهایت به سوی خداوند رو بیاور و این دلیلی بر مشروعیت دعا و ذکر بعد از نمازهای فرض می‌باشد.