اهل بيت چه كساني هستند؟
۴- چون لفظ اهل‌بیت در حدیث ثقلین، چند بار تكرار شده مناسب است كه در اینجا این مطلب هم روشن شود كه منظور از اهل بیت چیست؟ و بر چه افرادی صادق می‌آید؟
در زبان عربی، به اهل خانه، اهل بیت گفته می‌شود، یعنی افرادی كه به طور مستقل و دایمی در خانه سكونت دارند، چنان‌چه در عرف عام، وقتی اهل خانه گفته می‌شود زن، فرزندان نابالغ و غیره را شامل می‌شود، فرزندانی كه ازدواج كرده در خانه‌ای دیگر، سكونت داشته باشند، عموماً در اهل خانه‌ی خود به شمار نمی‌آیند. منظور از اهل‌بیت، در لغت و عرف عام همین است.
و امّا با توجه به قرآن و سنت، علاوه از ازواج مطهرات رسول الله ج، در اهل بیت و عترت، دختران ایشان، داماد ایشان حضرت علی سنوه‌های ایشان حضرت حسن سو حضرت حسین س(و عموی ایشان حضرت عباس سو فرزندان آنها و دیگر بستگان) هم داخل هستند.
در عُرف جهان، همسران و ازواج از جمله‌ی اهل بیت (اهل خانه) به شمار می‌آیند. همچنین شمولیت ازواج مطهرات ـ رضی الله عنهن ـ در اهل بیت، از نص‌َّ قطعی قرآن كریم به اثبات می‌رسد.
قرآن كریم با صراحت می‌فرماید:
﴿وَقَرۡنَ فِي بُيُوتِكُنَّ وَلَا تَبَرَّجۡنَ تَبَرُّجَ ٱلۡجَٰهِلِيَّةِ ٱلۡأُولَىٰۖ وَأَقِمۡنَ ٱلصَّلَوٰةَ وَءَاتِينَ ٱلزَّكَوٰةَ وَأَطِعۡنَ ٱللَّهَ وَرَسُولَهُۥٓۚ إِنَّمَا يُرِيدُ ٱللَّهُ لِيُذۡهِبَ عَنكُمُ ٱلرِّجۡسَ أَهۡلَ ٱلۡبَيۡتِ وَيُطَهِّرَكُمۡ تَطۡهِيرٗا ٣٣ وَٱذۡكُرۡنَ مَا يُتۡلَىٰ فِي بُيُوتِكُنَّ مِنۡ ءَايَٰتِ ٱللَّهِ وَٱلۡحِكۡمَةِۚ إِنَّ ٱللَّهَ كَانَ لَطِيفًا خَبِيرًا ٣٤﴾[الأحزاب: ۳۳].
«و در خانه‌های خود بمانید (و جز برای كارهایی كه خدا بیرون رفتن برای انجام آن را اجازه داده است، از خانه‌هایتان بیرون نروید) و همچون جاهلیت پیشین در میان مردم ظاهر نشوید و خودنمایی نكنید (و اندام و وسایل زینت خود را در معرض تماشای دیگران قرار ندهید) و نماز را برپا دارید و زكات را بپردازید و از خدا و پیغمبرش اطاعت نمایید، خداوند قطعاً می‌خواهد پلیدی را از شما اهل بیت (پیغمبر) دور كند و شما را كاملاً پاک سازد».
این آیه درباره‌ی این‌كه ازواج مطهرات، از جمله‌ی اهل بیت محسوب می‌شوند، صریح می‌باشد؛ چراكه این آیه از آیات اخری یک ركوع [۶۵]می‌باشد. این ركوع از آیه‌ی ۲۸: ﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلنَّبِيُّ قُل لِّأَزۡوَٰجِكَ﴾شروع و در آیه‌ی مذكور به اتمام رسیده است. مخاطب تمام این آیات، ازواج مطهرات هستند. در این ركوع، از اول گرفته تا آخر ركوع، ۲۶ صیغه و ضمیر مؤنث آورده شده است كه همگی بدون شک و تردید راجع به طرف ازواج مطهرات هستند [۶۶].
بنابراین، از این نص‌ّ قطعی قرآن مجید به ثبوت رسید كه ازواج مطهرات در اهل بیت داخل هستند.
امّا شامل بودن حضرت علی، حضرت فاطمه، حضرت حسن و حضرت حسینشاز احادیث صحیح به اثبات می‌رسد. حدیثی در صحیح مسلم است:
«عن سعد بن أبي‌وقاص قال: لما أنزلت هذه الآية﴿نَدۡعُ أَبۡنَآءَنَا وَأَبۡنَآءَكُمۡ﴾دعا رسول الله ج علياً وفاطمة وحسناً وحسيناً فقال: اللهم هؤلاء أهل بيتي» «از حضرت سعد بن ابی‌وقاص سروایت است كه وقتی این آیه ﴿نَدۡعُ أَبۡنَآءَنَا وَأَبۡنَآءَكُمۡ﴾[آل‌عمران: ۶۱] حضرت علی، حضرت فاطمه، حضرت حسن و حضرت حسینشرا فرا خوانده فرمودند: الها! اینها اهل بیت من هستند».
«وعن عائشة ل قالت: خَرَجَ النَّبِىُّ ج غَدَاةً وَعَلَيْهِ مِرْطٌ مُرَحَّلٌ مِنْ شَعْرٍ أَسْوَدَ فَجَاءَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِىٍّ فَأَدْخَلَهُ ثُمَّ جَاءَ الْحُسَيْنُ فَدَخَلَ مَعَهُ ثُمَّ جَاءَتْ فَاطِمَةُ فَأَدْخَلَهَا ثُمَّ جَاءَ عَلِىٌّ فَأَدْخَلَهُ ثُمَّ قَالَ: ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ ٱللَّهُ لِيُذۡهِبَ عَنكُمُ ٱلرِّجۡسَ أَهۡلَ ٱلۡبَيۡتِ وَيُطَهِّرَكُمۡ تَطۡهِيرٗا﴾ [الأحزاب: ۳۳]» [۶۷]. «حضرت عایشه لمی‌فرماید: روزی صبح هنگام، حضرت رسول اكرم جاز خانه بیرون رفتند، چادری رنگین با تارهای سیاه، روی خود انداخته بودند. حسن پسر علی آمد، او را در چادر داخل كردند، سپس حسین آمد، او را هم داخل چادر جای دادند، سپس فاطمه آمد، او را نیز داخل كردند. اندكی بعد، علی آمد، او را هم داخل چادر جای دادند، سپس این آیه را تلاوت فرمودند: ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ ٱللَّهُ لِيُذۡهِبَ عَنكُمُ ٱلرِّجۡسَ أَهۡلَ ٱلۡبَيۡتِ وَيُطَهِّرَكُمۡ تَطۡهِيرٗا﴾ [الأحزاب: ۳۳] خداوند می‌خواهد پلیدی را از شما دور گرداند و شما را پاكیزه نگه دارد» [۶۸].
از این احادیث صحیحه، واضح شد كه در اهل‌بیت، نه تنها ازواج مطهرات، بلكه حضرت علی، حضرت فاطمه، حضرت حسن و حضرت حسین شهم داخل می‌باشند؛ (چراكه تصریح آن در احادیث صحیحه آمده است)، بلكه فراتر از این دیگر بستگان نزدیک حضرت رسول اكرم جیعنی: عموی ایشان حضرت عباسسو فرزندانش و دیگر پسر عموهای ایشان، در اهل بیتی كه حكم به تكریم و احترام آنها داده شده، (براساس درجات‌شان) داخل هستند. اینان را «بنوهاشم» می‌گویند و استفاده از مال زكات برای آنها شرعاً ناجایز است.
از حضرت زیدبن ارقم كه راوی حدیث ثقلین می‌باشد، پرسیده شد: آیا ازواج مطهرات در اهل بیت رسول اكرم جداخل نیستند؟ حضرت زیدبن ارقم فرمود:
«نِسَاؤُهُ مِنْ أَهْلِ بَيْتِهِ قَالَ نِسَاؤُهُ مِنْ أَهْلِ بَيْتِهِ وَلَكِنْ أَهْلُ بَيْتِهِ مَنْ حُرِمَ الصَّدَقَةَ بَعْدَهُ. قَالَ وَمَنْ هُمْ قَالَ هُمْ آلُ عَلِىٍّ وَآلُ عَقِيلٍ وَآلُ جَعْفَرٍ وَآلُ عَبَّاسٍ . قَالَ كُلُّ هَؤُلاَءِ حُرِمَ الصَّدَقَةَ قَالَ نَعَمْ».(مسلم) «ازواج مطهرات از اهل بیت ایشان هستند ولی در اینجا مراد از اهل بیت (كه دستور به اكرام آنها داده می‌شود) كسانی هستند كه گرفتن صدقه (زكات) بر آنان حرام است و آنها: آل علی، آل عقیل، آل جعفر و آل عباس می‌باشند».
«وفي الاكمال شرح مسلم: قد جاء ذلك عن زيد مفسراً في غير هذا وقيل: مَنْ آل محمد؟ قال: الذين لا تحل لهم الصدقة... الخ » [۶۹].
خلاصه این‌كه در «اهل بیتی» كه حقوقشان در حدیث ثقلین یادآوری شده و محبت و اكرام‌شان بر امت لازم گشته، ازواج مطهرات رسول الله ج، دختران، داماد، نوه‌ها، عموی ایشان و پسر عموهایشان، مرتبه به مرتبه، داخل هستند. اهل بیتی كه هر یک بنابر فضایل مخصوص خود استحقاق اكرام، تعظیم، عظمت و مرتبه‌ای را داراست كه رسول الله جدر احادیث صحیح برای آنان ثابت كرده و به آن دستور داده است.
البته باید به خاطر داشت اگرچه تمام اهل بیت، فی‌الجمله مستحق اكرام، تعظیم و محبّت هستند، اما در میان آنها نیز اختلاف مراتب وجود دارد و این اختلاف مراتب هم فقط از احادیث صحیح ثابت است. (اینجا مجال تفصیل آن نیست) مثلاً برای ما هر چهار دختر رسول الله جقابل احترام، تعظیم و اكرام هستند، اما از میان آنان، مقامی كه حضرت سیده فاطمه لدارد، بقیه‌ی خواهران از آن برخوردار نیستند؛ چراكه حضرت رسول اكرم جبه حضرت فاطمه للقب «سيدة نساء أهل الجنة» «(سرور زنان بهشت) را دادند» [۷۰].
۵- در آخر این نكته را نیز باید متذكر شویم كه حكم محبّت و اكرام اهل بیت تنها به دلیل پیوند خویشاوندی نیست (وگرنه ابولهب و ابوجهل نیز از خویشاوندان ایشان بودند) بلكه در كنار پیوند خویشاوندی، دلیل اصلی آن، سرمایه‌ی «ایمان» است كه در نتیجه‌ی محبت و قربت رسول الله جنصیب اهل‌بیت شد. آنها به دلیل این‌كه مستقیماً تحت تربیت و مراقبت رسول‌الله جبودند در تزكیه‌ی نفس، بهره‌ای وافر بردند [۷۱]. و بدین‌گونه پیوند خویشاوندی به همراه سرمایه‌ی ایمانی به رونق و درخشندگی ایشان افزوده است. این واقعیت را رسول الله جدر یک حدیث بیان فرموده‌اند:
«أَنَّ عَمْرَو بْنَ الْعَاصِ قَالَ سَمِعْتُ النَّبِىَّ ج -جِهَارًا غَيْرَ سِرٍّ- يَقُولُ: إِنَّ آلَ أَبِى فلان لَيْسُوا بِأَوْلِيَائِى، إِنَّمَا وَلِيِّىَ اللَّهُ وَصَالِحُ الْمُؤْمِنِينَ».وفي رواية: «وَلَكِنْ لَهُمْ رَحِمٌ أَبُلُّهَا بِبَلاَلِهَا» [۷۲]. «حضرت عمرو بن العاص سمی‌فرماید: از حضرت رسول‌اكرم جدر حالی كه ـ با صدای بلند نه آهسته ـ می‌فرمودند شنیدم: خانواده‌ی ابی فلان، ولی‌ّ (محبوب) من نیستند؛ ولی‌ّ (محبوب، یار، یاور و دوست) من، خداوند و مؤمنین نیكوكار هستند».
این حدیث همان طور كه مرتبه‌ی خویشاوندی را واضح می‌گرداند، در فهم ترجمه و مفهوم لفظ «ولی» نیز ما را یاری می‌رساند؛ چراكه همین لفظ در قسمت دوم خطبه‌ی «غدیر خم» «موالات علی» هم ذكر شده است.
[۶۵] «ركوع» اصطلاحی است كه بیشتر در مناطق هندوستان، پاكستان، بنگلادش و... به كار می‌رود و منظور چند آیه‌ی قرآن می‌باشد كه در مورد موضوعی واحد بحث می‌كند. ركوع‌ها با هم برابر نیستند، گاهی طولانی و گاهی كوتاهند. این قاعده در قرآن‌های چاپ پاكستان و هندوستان به خوبی رعایت شده است و با علامت اختصاری «ع» بر روی شروع و پایان آیه‌های هم‌موضوع، تلاوت كننده را متوجه این مطلب می‌نماید. این روش برای حافظان قرآن و در وقت تلاوت در نمازها بسیار مؤثر می‌باشد. [۶۶] تفسیر معارف القرآن از حضرت مولانا محمد ادریس كاندهلوی: ج ۵، ص۴۹۵. [۶۷] رواه مسلم. [۶۸] مشكوة المصابیح، باب مناقب أهل بیت النبی جو مرقاة: ج۱۱، ص۳۷۰. [۶۹] اكمال المعلم به شرح صحیح الإمام مسلم ۲۲۶/۶ نیز تفسیر مظهری عربی ۳۴۱/۷. [۷۰] جامع ترمذی به نقل از مشكوة و مرقاة: ج۱۱، ص۴۰۷. [۷۱] برای صدق ایمانی، تواضع و قبول حق این حضرات چه دلیلی روشن‌تر از این‌كه با وجود آن قرابت نزدیک، در مقابل احكام شریعت سر تسلیم را خم نمودند، از خلفای راشدین و سپس از تمام خلفای اسلام كاملاً اطاعت كردند و... [۷۲] صحیح بخاری، كتاب الأدب، باب تبل الرحم ببلالها، راجع لشرح الحدیث وتعیین لفظ فلان، فتح‌الباری لابن حجر: ج۱۰، ص ۴۲۰، ۴۲۲.