بررسی کلی نماز و تفسیر سوره فاتحه

﴿بِسۡمِ ٱللَّهِ ٱلرَّحۡمَٰنِ ٱلرَّحِيمِ ١﴾[الفاتحة: ١] یک آیه مستقل است

در بارة این که بسم الله الرحمن الرحیم، جزو سورة حمد است یا نه، اختلاف نظر وجود دارد. برخی عالمان گفته‌اند: یک آیه از سورة حمد است؛ و برخی دیگر معتقدند: آیة مستقل است که برای آغاز قرائت سوره‌ها به کار می‌رود. بعضی نیز گفته‌اند: جزو همة سوره‌هاست؛ و در هر سوره، آیة از آیات آن به شمار می‌آید؛ یعنی خلاف رأی نخست که گفته است: تنها در سورة فاتحه جزو آیات سوره شمرده می‌شود، و در دیگر سوره‌ها تکرار همان آیه از سورة فاتحه است؛ البته گروهی نیز گفته‌اند: اصلاً جزو قرآن نیست. اما این رأی ضعیف است؛ چون مصحفی که صحابه شنوشته‌اند، چیزی جز قرآن در آن نبوده است. حتی اعوذ بالله و نام سوره‌ها در آن نبوده؛ اما بسم الله الرحمن الرحیم – به این شیوه – در اول ۱۱۳ سوره از سوره‌های قرآن بوده است؛ بنابر این بسم الله... جزو قرآن است؛ و نبایستی در این باره شک و تردید روا داشت.

دیدگاه برگزیده: در میان تمام آرا و دیدگاه‌ها – به عقیدة نگارنده – دیدگاهی است که بسم الله را آیة مستقل می‌داند؛ نه جزو سورة فاتحه و برای آغازکردن قرائت سوره‌ها آورده شده، استوار و مستدل است.

پیش از توضیح واژگان سوره، به این دیدگاه پرداخته شده است:

همانگونه که گفتیم، برای انجامِ هر کاری و برداشتن هر گامی، باید امکانات مورد نیاز آماده گردد؛ و موانع موجود برداشته شود. برای همین انسان در انجام هر کاری – با توجه به این که تنها خداوند آماده‌ساز امکانات و برطرف ‌کنندة موانع است – رو به سوی خداوند می‌کند؛ و از او می‌خواهد که کارش را برایش انجام دهد.

﴿بِسۡمِ ٱللَّهِ ٱلرَّحۡمَٰنِ ٱلرَّحِيمِ ١﴾یعنی به نام خداوند مهربانِ مهرورز. مهربان ترجمة دقیق واژة ﴿ٱلرَّحۡمَٰنِ﴾است که اتصاف ذات را به رحمت می‌رساند؛ چون سراپای خداوند، رحمت است؛ و همة رحمت را داراست. مهرورز نیز ترجمة دقیقِ ﴿ٱلرَّحِيمِ﴾است. الرحیم، صفتِ مشبهه و مبین ارتباط این رحمت با مرحومان است. مهر خداوند – که مهربانِ مهرورز است – دو مظهر دارد: یکی به دست‌آوردن امکانات و دیگری از بین‌بردن موانع؛ یعنی مهر و رحمت در این دو مظهر آشکار می‌شود. بنابر این، انسان نام الله را – که دارای صفت‌های رحمن و رحیم است – در آغاز هر کاری بر زبان می‌آورد؛ به این ترتیب او را یاد می‌کند، گویا گفته باشد: من با یاد الله – که رحمن و رحیم است – این کار را انجام می‌دهم، و با این یاد کردن از او می‌خواهم که امکانات را فراهم سازد و موانع را از سر راه بردارد. انسان باید با این روش هر کاری را آغاز کند. از آنجا که خواندن سورة فاتحه هم گونة کار است، با «بسم الله الرحمن الرحیم» آغاز می‌شود. [بنابر این، «بسم الله» آیة مستقل است که باید هر کاری با آن آغاز شود؛ و چون قرائت سوره‌ها – از جمله سورة حمد – یک نوع کردار، در آغاز آن‌ها آورده شده است].