الهی از چه چیزهایی عبرت بگیریم؟
﴿إِنَّ فِي خَلۡقِ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضِ وَٱخۡتِلَٰفِ ٱلَّيۡلِ وَٱلنَّهَارِ وَٱلۡفُلۡكِ ٱلَّتِي تَجۡرِي فِي ٱلۡبَحۡرِ بِمَا يَنفَعُ ٱلنَّاسَ وَمَآ أَنزَلَ ٱللَّهُ مِنَ ٱلسَّمَآءِ مِن مَّآءٖ فَأَحۡيَا بِهِ ٱلۡأَرۡضَ بَعۡدَ مَوۡتِهَا وَبَثَّ فِيهَا مِن كُلِّ دَآبَّةٖ وَتَصۡرِيفِ ٱلرِّيَٰحِ وَٱلسَّحَابِ ٱلۡمُسَخَّرِ بَيۡنَ ٱلسَّمَآءِ وَٱلۡأَرۡضِ لَأٓيَٰتٖ لِّقَوۡمٖ يَعۡقِلُونَ١٦٤﴾[البقرة: ۱۶۴].
«محققاً در خلقت آسمانها و زمین و رفت و آمد شب و روز و کشتی‌ها که بروی آب برای انتفاع مردم در حرکتند و بارانی که خدا از بالا فرو فرستاد تا با آن آب زمین را بعد از مردن و (نابود شدن گیاه آن زنده کرد و سبز وخرم گردانید و در برانگیختن انواع حیوانات در زمین و در وزیدن بادها به هر طرف و در خلقت ابر که میان آسمان و زمین مسخّر است در همۀ این امور عالم ادلۀ واضح است برای عاقلان».
﴿وَهُوَ ٱلَّذِيٓ أَنزَلَ مِنَ ٱلسَّمَآءِ مَآءٗ فَأَخۡرَجۡنَا بِهِۦ نَبَاتَ كُلِّ شَيۡءٖ فَأَخۡرَجۡنَا مِنۡهُ خَضِرٗا نُّخۡرِجُ مِنۡهُ حَبّٗا مُّتَرَاكِبٗا وَمِنَ ٱلنَّخۡلِ مِن طَلۡعِهَا قِنۡوَانٞ دَانِيَةٞ وَجَنَّٰتٖ مِّنۡ أَعۡنَابٖ وَٱلزَّيۡتُونَ وَٱلرُّمَّانَ مُشۡتَبِهٗا وَغَيۡرَ مُتَشَٰبِهٍۗ ٱنظُرُوٓاْ إِلَىٰ ثَمَرِهِۦٓ إِذَآ أَثۡمَرَ وَيَنۡعِهِۦٓۚ إِنَّ فِي ذَٰلِكُمۡ لَأٓيَٰتٖ لِّقَوۡمٖ يُؤۡمِنُونَ٩٩﴾[الأنعام: ٩٩].
«و اوست آن خدایی که از آسمان باران نازل کند تا گیاهان را به وسیلۀ آن و همه چیز مانند درختان را برویانیم و سبزه‌ها را بیرون آریم و در آن سبزه‌ها دانه‌هایی که بر روی هم چیده شده پدید آریم، و از نخل خرما خوشه‌های پیوسته به هم و باغهای انگور و زیتون و انار که برخی شبیه هم و برخی نامشابه به هم است خلق کنیم شما در آن باغها هنگامی که میوۀ آن پدید آید و برسد به چشم تعقّل بنگرید که در آن آیات و نشانه‌های قدرت خدا برای اهل ایمان هویداست».
﴿إِنَّ فِي ٱخۡتِلَٰفِ ٱلَّيۡلِ وَٱلنَّهَارِ وَمَا خَلَقَ ٱللَّهُ فِي ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضِ لَأٓيَٰتٖ لِّقَوۡمٖ يَتَّقُونَ٦﴾[يونس: ۶].
«به حقیقت رفت و آمد شب و روز و بلکه در هر چیز که خدا در آسمانها و زمین خلق فرموده برای اهل تقوا علامت و نشانه‌های قدرت خدا پدیدار است».
﴿وَهُوَ ٱلَّذِي مَدَّ ٱلۡأَرۡضَ وَجَعَلَ فِيهَا رَوَٰسِيَ وَأَنۡهَٰرٗاۖ وَمِن كُلِّ ٱلثَّمَرَٰتِ جَعَلَ فِيهَا زَوۡجَيۡنِ ٱثۡنَيۡنِۖ يُغۡشِي ٱلَّيۡلَ ٱلنَّهَارَۚ إِنَّ فِي ذَٰلِكَ لَأٓيَٰتٖ لِّقَوۡمٖ يَتَفَكَّرُونَ٣ وَفِي ٱلۡأَرۡضِ قِطَعٞ مُّتَجَٰوِرَٰتٞ وَجَنَّٰتٞ مِّنۡ أَعۡنَٰبٖ وَزَرۡعٞ وَنَخِيلٞ صِنۡوَانٞ وَغَيۡرُ صِنۡوَانٖ يُسۡقَىٰ بِمَآءٖ وَٰحِدٖ وَنُفَضِّلُ بَعۡضَهَا عَلَىٰ بَعۡضٖ فِي ٱلۡأُكُلِۚ إِنَّ فِي ذَٰلِكَ لَأٓيَٰتٖ لِّقَوۡمٖ يَعۡقِلُونَ٤﴾[الرعد: ۳-۴].
«و او کسى است که زمین را گسترد؛ و در آن کوهها و نهرهایى قرار داد؛ و در آن از تمام میوهها دو جفت آفرید؛ (پرده سیاه) شب را بر روز مىپوشاند؛ در اینها آیاتى است براى گروهى که تفکر مىکنند! و در روى زمین، قطعاتى در کنار هم قرار دارد که با هم متفاوتند؛ و (نیز) باغ‌هایى از انگور و زراعت و نخلها، (و درختان میوه گوناگون) که گاه بر یک پایه مىرویند و گاه بر دو پایه؛ (و عجیبتر آنکه) همه آنها از یک آب سیراب مىشوند! و با این حال، بعضى از آنها را از جهت میوه بر دیگرى برترى مىدهیم؛ در اینها نشانههایى است براى گروهى که عقل خویش را به کار مىگیرند!».
﴿يُنۢبِتُ لَكُم بِهِ ٱلزَّرۡعَ وَٱلزَّيۡتُونَ وَٱلنَّخِيلَ وَٱلۡأَعۡنَٰبَ وَمِن كُلِّ ٱلثَّمَرَٰتِۚ إِنَّ فِي ذَٰلِكَ لَأٓيَةٗ لِّقَوۡمٖ يَتَفَكَّرُونَ١١ وَسَخَّرَ لَكُمُ ٱلَّيۡلَ وَٱلنَّهَارَ وَٱلشَّمۡسَ وَٱلۡقَمَرَۖ وَٱلنُّجُومُ مُسَخَّرَٰتُۢ بِأَمۡرِهِۦٓۚ إِنَّ فِي ذَٰلِكَ لَأٓيَٰتٖ لِّقَوۡمٖ يَعۡقِلُونَ١٢ وَمَا ذَرَأَ لَكُمۡ فِي ٱلۡأَرۡضِ مُخۡتَلِفًا أَلۡوَٰنُهُۥٓۚ إِنَّ فِي ذَٰلِكَ لَأٓيَةٗ لِّقَوۡمٖ يَذَّكَّرُونَ١٣﴾[النحل: ۱۱-۱۳].
«و هم زراعت‌های شما از آن آب باران بروید و درختان زیتون و خرما و انگور و از هستۀ انواع میوه‌جات بپرورد و در آن کار آیت و نشانۀ قدرت الهی برای اهل فکر پدیدار است و هم شب و روز و خورشید و ماه را برای زندگانی شما در گردون مسخّر ساخت و ستارگان آسمان را به فرمان خویش مسخّر کرد (تا به هر جانب آسمان حکمت او فرمان دهد حرکت کنند) در این کار آیت و نشانه‌های قدرت خدا برای اهل خرد پدیدار است و آنچه برای شما در زمین آفرید به انواع گوناگون و اشکال رنگارنگ درآورد، البته در این کار هم آیت و نشانۀ الهیّت بر مردم هشیار پدیدار است».
﴿وَقَوۡمَ نُوحٖ لَّمَّا كَذَّبُواْ ٱلرُّسُلَ أَغۡرَقۡنَٰهُمۡ وَجَعَلۡنَٰهُمۡ لِلنَّاسِ ءَايَةٗۖ وَأَعۡتَدۡنَا لِلظَّٰلِمِينَ عَذَابًا أَلِيمٗا٣٧﴾[الفرقان: ۳٧].
«و نیز قوم نوح چون رسولان حق را تکذیب کردند ما آنها را به طوفان هلاک سپردیم و آیت عبرت مردم قرار دادیم، و برای ستمکاران عذاب دردناک مهیّا گردانیدیم».
﴿فَأَنجَيۡنَٰهُ وَأَصۡحَٰبَ ٱلسَّفِينَةِ وَجَعَلۡنَٰهَآ ءَايَةٗ لِّلۡعَٰلَمِينَ١٥﴾[العنكبوت: ۱۵].
«و تنها خود نوح را با اصحاب کشتی او از غرق شدن نجات دادیم و آن کشتی را برای خلق عالم آیت قرار دادیم».
﴿أَلَمۡ تَرَ أَنَّ ٱلۡفُلۡكَ تَجۡرِي فِي ٱلۡبَحۡرِ بِنِعۡمَتِ ٱللَّهِ لِيُرِيَكُم مِّنۡ ءَايَٰتِهِۦٓۚ إِنَّ فِي ذَٰلِكَ لَأٓيَٰتٖ لِّكُلِّ صَبَّارٖ شَكُورٖ٣١﴾[لقمان: ۳۱].
«نمی‌بینی که چگونه کشتی در دریا به لطف و احسان خدا سیر می‌کند تا به شما بعضی از آیات قدرت خویش را بنمایاند که همانا در این کار عجایب حکمت‌های خدا به هر شخص صبور و شکرگذار در بلا و نعمت پدیدار است».
﴿وَٱللَّهُ أَنزَلَ مِنَ ٱلسَّمَآءِ مَآءٗ فَأَحۡيَا بِهِ ٱلۡأَرۡضَ بَعۡدَ مَوۡتِهَآۚ إِنَّ فِي ذَٰلِكَ لَأٓيَةٗ لِّقَوۡمٖ يَسۡمَعُونَ٦٥ وَإِنَّ لَكُمۡ فِي ٱلۡأَنۡعَٰمِ لَعِبۡرَةٗۖ نُّسۡقِيكُم مِّمَّا فِي بُطُونِهِۦ مِنۢ بَيۡنِ فَرۡثٖ وَدَمٖ لَّبَنًا خَالِصٗا سَآئِغٗا لِّلشَّٰرِبِينَ٦٦ وَمِن ثَمَرَٰتِ ٱلنَّخِيلِ وَٱلۡأَعۡنَٰبِ تَتَّخِذُونَ مِنۡهُ سَكَرٗا وَرِزۡقًا حَسَنًاۚ إِنَّ فِي ذَٰلِكَ لَأٓيَةٗ لِّقَوۡمٖ يَعۡقِلُونَ٦٧﴾[النحل: ۶۵-۶٧].
«و خدا از آسمان باران را فرستاد تا زمین را پس از مرگ زنده کرد البته در این کار آیت و قدرت و حکمت الهی است بر آنان که سخن بشنوند. و البته برای شما (هوشمندان) ملاحظۀ حال چهارپایان (از شیر گاو و گوسفند) همه عبرت و حکمت است که ما از شکم آنها از میان (دو جسم ناپاک) سرگین و خون، شیر خالص و پاکیزه شما را می‌نوشانیم که در طبع همۀ نوشندگان گواراست و هم از میوه‌های درختان خرما و انگور که از آنها نوشابه‌های شیرین و رزق حلال نیکو بدست آرید البته در این کار نیز آیت قدرت حق برای خردمندان پدیدار است».
﴿أَلَمۡ يَرَوۡاْ إِلَى ٱلطَّيۡرِ مُسَخَّرَٰتٖ فِي جَوِّ ٱلسَّمَآءِ مَا يُمۡسِكُهُنَّ إِلَّا ٱللَّهُۚ إِنَّ فِي ذَٰلِكَ لَأٓيَٰتٖ لِّقَوۡمٖ يُؤۡمِنُونَ٧٩﴾[النحل: ٧٩].
«آیا در مرغان هوا نمی‌نگرند که جو آسمان مسخر آنها است و به جز الله کسی نگهبان آنها نیست البته در این امر برای اهل ایمان نشانی از قدرت حق پدیدار است».
﴿ٱلَّذِي جَعَلَ لَكُمُ ٱلۡأَرۡضَ مَهۡدٗا وَسَلَكَ لَكُمۡ فِيهَا سُبُلٗا وَأَنزَلَ مِنَ ٱلسَّمَآءِ مَآءٗ فَأَخۡرَجۡنَا بِهِۦٓ أَزۡوَٰجٗا مِّن نَّبَاتٖ شَتَّىٰ٥٣ كُلُواْ وَٱرۡعَوۡاْ أَنۡعَٰمَكُمۡۚ إِنَّ فِي ذَٰلِكَ لَأٓيَٰتٖ لِّأُوْلِي ٱلنُّهَىٰ٥٤﴾[طه: ۵۳-۵۴].
«همان خدایی که زمین را آسایشگاه شما قرار داد و در آن راهها برای روابط و سفر و حوایج خلق پدید آورد و هم از آسمان آب نازل کرد و به آن آب آسمانی انواع نباتات مختلف از زمین رویانیدیم. (ای بندگان) تا شما از آن نعمت‌ها تناول کنید و چهارپایان‌تان را هم بچرانید که همانا در این کار ربوبیّت برای خردمندان پدیدار است».
﴿وَإِنَّ لَكُمۡ فِي ٱلۡأَنۡعَٰمِ لَعِبۡرَةٗۖ نُّسۡقِيكُم مِّمَّا فِي بُطُونِهَا وَلَكُمۡ فِيهَا مَنَٰفِعُ كَثِيرَةٞ وَمِنۡهَا تَأۡكُلُونَ٢١﴾[المؤمنون: ۲۱].
«و همانا برای شما در مطالعۀ حال چهارپایان و حیوانات اهلی عبرت خواهد بود که از شیر و گوشت و پوست خود بر شما بهره دهند و منفعت‌های بیشمار دیگری برای شما دارند و از گوشت و شیر آنها (غذاهای مأکول دیگر) تناول می‌کنید».
﴿وَلَقَدۡ أَنزَلۡنَآ إِلَيۡكُمۡ ءَايَٰتٖ مُّبَيِّنَٰتٖ وَمَثَلٗا مِّنَ ٱلَّذِينَ خَلَوۡاْ مِن قَبۡلِكُمۡ وَمَوۡعِظَةٗ لِّلۡمُتَّقِينَ٣٤﴾[النور: ۳۴].
«همانا برای هدایت و سعادت شما آیاتی روشن نازل گردانیدیم و مثالی هم از داستان آنانی که پیش از شما درگذشتند برای عبرت خلق و موعظه برای اهل تقوا فرستادیم».
﴿وَسَخَّرَ لَكُم مَّا فِي ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَمَا فِي ٱلۡأَرۡضِ جَمِيعٗا مِّنۡهُۚ إِنَّ فِي ذَٰلِكَ لَأٓيَٰتٖ لِّقَوۡمٖ يَتَفَكَّرُونَ١٣﴾[الجاثية: ۱۳].
«و آنچه در آسمانها و زمین بود همۀ آنها را مسخر شما گردانید، البته در این کار نیز برای مردم با فکرت آیات قدرت خدا کاملاً پدیدار است».
﴿أَلَمۡ تَرَ أَنَّ ٱللَّهَ أَنزَلَ مِنَ ٱلسَّمَآءِ مَآءٗ فَسَلَكَهُۥ يَنَٰبِيعَ فِي ٱلۡأَرۡضِ ثُمَّ يُخۡرِجُ بِهِۦ زَرۡعٗا مُّخۡتَلِفًا أَلۡوَٰنُهُۥ ثُمَّ يَهِيجُ فَتَرَىٰهُ مُصۡفَرّٗا ثُمَّ يَجۡعَلُهُۥ حُطَٰمًاۚ إِنَّ فِي ذَٰلِكَ لَذِكۡرَىٰ لِأُوْلِي ٱلۡأَلۡبَٰبِ٢١﴾[الزمر: ۲۱].
«آیا نمی‌بینی که خدا از آسمان آب باران نازل گردانید و در روی نهرها روان ساخت و نیز انواع نباتات گوناگون بدان برویاند باز (از سبزی و خرّمی) رو به خزان آرد و نخست بنگری که زرد شود و آن گاه خداوند آنها را (چوب و علف) خشک گرداند و در آن صاحبان عقل متذکّر (قدرت الهی) شوند».
﴿أَلَيۡسَ ٱللَّهُ بِكَافٍ عَبۡدَهُۥۖ وَيُخَوِّفُونَكَ بِٱلَّذِينَ مِن دُونِهِۦۚ وَمَن يُضۡلِلِ ٱللَّهُ فَمَا لَهُۥ مِنۡ هَادٖ٣٦﴾[الزمر: ۳۶].
«آیا خدای (مهربان) برای بنده‌اش کافی نیست که مردم تو را از قدرت غیرخدا می‌ترسانند و هر که را خدا گمراه کند او را هیچ راهنمایی نخواهد بود».
﴿ٱللَّهُ يَتَوَفَّى ٱلۡأَنفُسَ حِينَ مَوۡتِهَا وَٱلَّتِي لَمۡ تَمُتۡ فِي مَنَامِهَاۖ فَيُمۡسِكُ ٱلَّتِي قَضَىٰ عَلَيۡهَا ٱلۡمَوۡتَ وَيُرۡسِلُ ٱلۡأُخۡرَىٰٓ إِلَىٰٓ أَجَلٖ مُّسَمًّىۚ إِنَّ فِي ذَٰلِكَ لَأٓيَٰتٖ لِّقَوۡمٖ يَتَفَكَّرُونَ٤٢﴾[الزمر: ۴۲].
«خداست که به وقت مرگ ارواح خلق را می گیرد و آن را که هنوز مرگش فرا نرسیده نیز در حال خواب روحش را قبض می‌کند سپس آن را که حکم به مرگش کرده جانش را نگه می‌دارد و آن را که نکرده به بدنش می‌فرستد تا وقت معین مرگ، البته در این کار نیز ادلۀ قدرت الهی برای متفکران پدیدار است».
﴿وَءَايَةٞ لَّهُمُ ٱلۡأَرۡضُ ٱلۡمَيۡتَةُ أَحۡيَيۡنَٰهَا وَأَخۡرَجۡنَا مِنۡهَا حَبّٗا فَمِنۡهُ يَأۡكُلُونَ٣٣﴾[يس: ۳۳].
«و یک برهان (بر این که ما مردگان را زنده می‌کنیم) آن است که ما زمین مرده را (به باران رحمت) زنده کرده و از آن دانه که قوت و روزی مردم شود می‌رویانیم».
﴿وَءَايَةٞ لَّهُمُ ٱلَّيۡلُ نَسۡلَخُ مِنۡهُ ٱلنَّهَارَ فَإِذَا هُم مُّظۡلِمُونَ٣٧﴾[يس: ۳٧].
«و برهان دیگر برای خلق در اثبات قدرت حق وجود شب است که ما چون (پردۀ) روز را از آن برگیریم ناگهان همه را تاریکی فراگیرد».
﴿وَفِي عَادٍ إِذۡ أَرۡسَلۡنَا عَلَيۡهِمُ ٱلرِّيحَ ٱلۡعَقِيمَ٤١ مَا تَذَرُ مِن شَيۡءٍ أَتَتۡ عَلَيۡهِ إِلَّا جَعَلَتۡهُ كَٱلرَّمِيمِ٤٢ وَفِي ثَمُودَ إِذۡ قِيلَ لَهُمۡ تَمَتَّعُواْ حَتَّىٰ حِينٖ٤٣﴾[الذاريات: ۴۱-۴۳].
«و در قوم عاد بر خلق عبرتی است هنگامی که بادی هلاک کننده بر آنها فرستادیم که آن باد هلاک به چیزی نمی‌گذشت جز آن که او را مانند استخوان پوسیده می‌گردانید. و در قوم ثمود هم بر خلق عبرتی است که به آنان گفته شد سرگرم تعیش و تمتّع حیوانی باشید تا هنگام معیّن».
﴿وَمِن كُلِّ شَيۡءٍ خَلَقۡنَا زَوۡجَيۡنِ لَعَلَّكُمۡ تَذَكَّرُونَ٤٩﴾[الذاريات: ۴٩].
«و از هر چیزی دو نوع (نر و ماده) بیافریدیم تا مگر متذکر حکمت خدا شوید».
﴿إِنَّا لَمَّا طَغَا ٱلۡمَآءُ حَمَلۡنَٰكُمۡ فِي ٱلۡجَارِيَةِ١١ لِنَجۡعَلَهَا لَكُمۡ تَذۡكِرَةٗ وَتَعِيَهَآ أُذُنٞ وَٰعِيَةٞ١٢﴾[الحاقة: ۱۱-۱۲].
«همانا ما آن گاه که طوفان و آب دریا طغیان کرد شما (مردم فرزندان توحید را) به کشتی نشاندیم. تا غرق کفار و نجات شما را) مایۀ عبرت و پند شما مردم قرار دادیم و لیکن گوش شنوای هوشمندان این پند و تذکر را تواند شنید».