حدیث اول

از عباده بن صامتسروایت است که رسول الله جفرمودند: «مَنْ شَهِدَ أَنْ لاَ إلهَ إِلَّا اللهُ وَحْدَهُ لاَ شَرِیكَ لَهُ، وَأَنَّ مُحَمَّدًا عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ، وَأَنَّ عِیسَى عَبْدُ اللَّهِ وَرَسُولُهُ، وَكَلِمَتُهُ أَلْقَاهَا إِلَى مَرْیَمَ وَرُوحٌ مِنْهُ، وَالجَنَّةُ حَقٌّ، وَالنَّارُ حَقٌّ، أَدْخَلَهُ اللَّهُ الجَنَّةَ عَلَى مَا كَانَ مِنَ العَمَلِ» [۴۵۷]وفی روایة: «مِنْ أَبْوَابِ الجَنَّةِ الثَّمَانِیَةِ أَیَّهَا شَاءَ». و فی حدیث عتبان بن مالك: «فَإِنَّ اللَّهَ حَرَّمَ عَلَى النَّارِ مَنْ قَالَ: لاَ إلهَ إِلَّا اللهُ، یَبْتَغِی بِذَلِكَ وَجْهَ اللَّهِ» [۴۵۸]. «هرکس گواهی دهد که معبود به حقی جز الله ﻷنیست، یکتاست و شریکی ندارد و محمد فرستاده‌ی اوست و عیسی بنده‌ی الله ﻷو فرستاده‌اش و کلمه‌ی اوست که به مریم القا کرده و روحی از جانب اوست و بهشت و جهنم حق است، الله ﻷبر هر مقدار عملی که باشد او را وارد بهشت می‌کند». و در روایتی آمده است: «از هریک از درهای هشتگانه بهشت که بخواهد او را وارد بهشت می‌کند». و در حدیث عتبان بن مالکسآمده است که: «الله ﻷآتش را بر کسی که به خاطر خشنودی الله ﻷ، لا إله إلا الله بگوید، حرام کرده است».

به اختصار با استعانت از الله ﻷمی‌گوییم: این حدیث از جامع‌ترین احادیثی است که مشمول عقاید می‌باشد. همانطور که امام نووی /بدان اشاره کرده‌اند [۴۵۹]. در حقیقت این حدیث به وضوح متضمن نفی الوهیت از غیرالله می‌باشد، که عبارت است از اختصاص دادن تمامی انواع عبادات برای الله ﻷ؛ چرا که عبادات برخاسته از میل قلبی به همراه حب و خضوع و خشوع و تذلل به همراه ترس و امید می‌باشد و جز الله ﻷهیچکس، مستحق این امور نیست. و این معنای این قسمت از احادیث می‌باشد که رسول الله جفرمودند: «مَنْ شَهِدَ أَنْ لاَ إلهَ إِلَّا اللهُ»«هرکس گواهی دهد که معبود به حقی جز الله ﻷوجود ندارد». و اینکه فرمودند: «وَحْدَهُ لاَ شَرِیكَ لَهُ»در واقع تاکیدی قاطع و بیانی واضح در مضمون کلمه‌ی توحید می‌باشد، چرا که از بزرگ‌ترین انواع شرک که منافی با این کلمه می‌باشد، قرار دادن عبادتی از مجموع عبادات برای غیرالله می‌باشد؛ و شهادت و گواهی دادن به اینکه محمد جبنده و فرستاده‌ی الله ﻷمی‌باشد، متضمن تصدیق رسول الله جدر هر آنچه خبر می‌دهد و اطاعت از او در آنچه امر می‌کند و دست کشیدن از هر آنچه از آن نهی کرده و باز می‌دارد، می‌باشد. بگونه‌ای که هر آنچه او اثبات کرده، اثباتش واجب و آنچه نفی کرده، نفی آن نیز واجب می‌باشد و آنچه حلال کرده، همان حلال است و آنچه حرام گردانیده، همان حرام می‌باشد. بنابراین حرامی نیست جز آنچه الله و رسولش حرام کرده‌اند و دینی نیست مگر آنچه الله ﻷو رسولش جآن تشریع کرده‌اند [۴۶۰].

و معنای اینکه رسول الله جفرمودند: «و عیسی بنده‌ی الله و فرستاده‌ی اوست». برخلاف اعتقاد تثلیث است که صلیبپرستان در مورد عیسی ÷بدان معتقدند چنانکه برخی از آن‌ها عیسی ÷را خدا و برخی او را فرزند خدا قرار داده‌اند. هرگز توحید بنده‌ای صحیح نمی‌باشد، مگر زمانیکه با یقین به عبودیت و بندگی عیسی ÷برای پروردگارش جلجلاله معتقد باشد. همانطور که الله ﻷمی‌فرماید: ﴿ لَّن يَسۡتَنكِفَ ٱلۡمَسِيحُ أَن يَكُونَ عَبۡدٗا لِّلَّهِ وَلَا ٱلۡمَلَٰٓئِكَةُ ٱلۡمُقَرَّبُونَۚ وَمَن يَسۡتَنكِفۡ عَنۡ عِبَادَتِهِۦ وَيَسۡتَكۡبِرۡ فَسَيَحۡشُرُهُمۡ إِلَيۡهِ جَمِيعٗا ١٧٢ ﴾[النساء: ۱۷۲] «هرگز مسیح ابائی از این ندارد که بندهای (از بندگان متواضع) برای الله باشد و فرشتگان مقرّب نیز (از بندگی او سر باز نمی‌زنند). و کسی که از عبادت الله سر باز زند و خویشتن را بزرگ‌تر از آن شمرد (که به عبادت او پردازد، او را به عذاب سختی گرفتار می‌سازد، بدان گاه) که همگان را در پیشگاه خود گرد می‌آورد».

و اینکه فرمودند: «عیسی کلمه‌ای است که الله ﻷاو را به مریم القا کردند و روحی از جانب الله ﻷمی‌باشد». امام احمد در کتاب «الرد علی الجهمیه» می‌گوید: «الله ﻷ، عیسی ÷را با کلمه‌ای که به مریم القا کرد، بوجود آورد، هنگامیکه به او گفت: «کُن». سپس عیسی به وسیله‌ی گفتن «کُن» (باش) به وجود آمد و عیسی خود آن «کُن» نیست بلکه با گفتن «کُن» به وجود آمد و «کُن» کلامی است از جانب الله ﻷو مخلوق نیست و مسیحیت و جمهیه در خصوص عیسی ÷به الله ﻷدروغ می‎بندند» [۴۶۱].

و اینکه رسول الله جفرمودند: «روحی از جانب الله ﻷاست». بدین معناست که عیسی ÷روحی از ارواحی است که الله ﻷآن‌ها را آفریده است و با این کلامشان ﴿ أَلَسۡتُ بِرَبِّكُمۡۖ قَالُواْ بَلَىٰ ﴾«آیا من پروردگارتان نیستم، آن‌ها را به سخن آورده و گفتند: بلی». همانطور که ابی بن کعبسمی‎گوید [۴۶۲].

اما اینکه رسول الله جفرمودند: «و گواهی دهد که بهشت و دوزخ حق است». یعنی گواهی دهد که بهشتی را که الله ﻷاز آن در کتابش خبر داده و آنرا برای متقین آماده کرده است، حق است یعنی ثابت بوده و شکی در آن نیست و نیز گواهی دهد که آتشی را که الله ﻷاز آن در کتابش خبر داده و آنرا برای کافران آماده کرده است، حق می‌باشد. و هرکس به بهشت و دوزخ ایمان نداشته باشد، درحقیقت به قرآن و پیامبران کفر ورزیده است.

و اینکه رسول الله جفرمودند: «الله ﻷاو را بر هر عملی که باشد، وارد بهشت می‌کند».

حافظ ابن حجر می‌گوید [۴۶۳]: «معنای این رهنمود نبوی جآن است که: بر هر عمل صالح یا فاسدی که باشد. چرا که اهل توحید حتما وارد بهشت می‌شوند. و یا ممکن است معنایش این باشد که الله ﻷآن‌ها را با توجه به اعمالشان در درجات مختلفی به بهشت وارد می‌کند».

قاضی عیاض /می‌گوید: [۴۶۴]«آنچه در حدیث عباده سآمده، ویژه کسانی است که همراه با به زبان آوردن آنچه رسول الله جفرمودند حقیقت ایمان و توحیدی را که در حدیث وارد شده نیز با شهادتین مقرون سازد. و این امر چنان پاداشی دارد که بر گناهان وی برتری می‌یابد و موجب بخشش، رحمت و در نخستین وهله موجب وارد شدن به بهشت می‌گردد.

و آنچه که در روایت عتبان بن مالک سآمده است: «مَنْ قَالَ: لاَ إلهَ إِلَّا اللهُ، یَبْتَغِی بِذَلِكَ وَجْهَ اللَّهِ»بر حقیقت معنای کلمه‌ی توحید، اخلاص و نفی شرک دلالت دارد. و صدق و اخلاص متلازم یکدیگر می‌باشند، لذا اگر مخلص نباشد، مشرک می‌باشد و شرک درجاتی دارد و اگر صادق نباشد، منافق می‎باشد.

این تنها یک حدیث از احادیثی است که در فضل توحید وارد شده است که برای ما به وضوح حقیقت توحیدی را که شایسته است انسان به مجرد تلفظ شهادتین بر آن باشد، واضح و روشن می‌گرداند.

و با این فهم کامل از این حدیث و تمامی احادیثی که در فضل توحید وارد شده است، هر اشکال و پوشیدگی در معانی و مقتضیات آن، برطرف می‎گردد.

بنابراین کسی که با این توحید خالص که بیان کردیم، پروردگارش را ملاقات کند، تردیدی نیست که وی از جمله‌ی سعادتمندان رستگار می‌باشد و قطعاً این توحید ضامن آن است که انوارش تمامی گناهان و نافرمانیهایش را بسوزاند. همانطور که ابن قیم /در کتاب «مدارج السالکین» می‌گوید: «بر این اساس کسی که حسنات و نیکیهایش بر سیئات و گناهانش برتری یابد، رستگار شده و عذاب نمی‌شود و گناهانش به سبب نیکیهایش، بخشیده می‎شود. و بدین سبب برای اهل توحید، بخشیده می‌شود آنچه که برای اهل شرک بخشیده نمی‌شود. چرا که اهل توحید با اقرار به توحید، بدانچه الله ﻷآنرا دوست داشته و مقتضای عمل به آن بخشش و آسانگیری از جانب الله متعال است، عمل کرده‌اند، برخلاف مشرک. و هر چه توحید بنده بیشتر باشد، مغفرت و بخشش الله ﻷبرای او کاملتر می‌باشد؛ از اینرو کسی که الله ﻷرا در حالی ملاقات کند که بر او شرک نورزیده است، حتما گناهانش بر وی بخشوده می‌شود، هر چه که باشد و به سبب آن‌ها عذاب نمی‌شود. و ما نمی‌گوییم: که هیچیک از اهل توحید وارد آتش نمی‌شود، بلکه بسیاری از آن‌ها به سبب گناهانشان وارد آتش می‌شوند و به مقدار جرمشان عذاب می‌شوند و پس از آن از آتش خارج می‌گردند؛ و برای آنکه نسبت به آنچه گفتیم، احاطه‌ی علمی داشته باشد، بین این دو امر منافاتی وجود ندارد.

بدان که پرتوی لا إله إلا الله مِه و تیرگی‌ها و ابر گناهان را به اندازه‌ی شدت و ضعفش پراکنده کرده و در نتیجه نورافشانی می‌کند؛ و تفاوت اهل لا إله إلا الله در این نور از نظر ضعف و قوت بگونه‌ای است که جز الله ﻷکسی بدان احاطه ندارد؛ و هرگاه عظمت نور کلمه‌ی توحید، شدیدتر گردد، بیشتر شبهات و شهوات را به حسب قوت و شدتش می‌سوزاند و هر گناه یا شهوت یا شبهه‌ای که بدین نور نزدیکتر شود، آن نور آنرا می‌سوزاند و بدین ترتیب آسمان ایمانش از شر هر سارقی که حسناتش را برباید به وسیله‎ی ستارگان در حفاظت می‌باشد. و هیچ دزدی مگر به سبب تکبر و غفلت وی که جزو خصوصیات بشری می‌باشد، بدان دست درازی نمی‌کند؛ و چون بیدار شده و از آنچه از وی دزیده شده، اطلاع یابد، آنرا از دزدش پس می‎گیرد، یا اینکه با تلاش در کسب آن، چندین برابر آنرا حاصل می‌کند؛ و اینچنین وی هرگز با وجود دزدهایی از جن‌ها و انسان‌ها، همچون کسی نیست که خزانه‌ی خود را برای آن‌ها باز گذارد و به در آن پشت کند.

و توحید مجرد اقرار بنده به اینکه خالقی جز الله ﻷنیست و نیز الله ﻷپروردگار هر چیزی و مالک آن است، نمی‌باشد، همانطور که بتپرستان بدین مساله اقرار داشتند درحالیکه مشرک بودند؛ بلکه توحید متضمن محبت الله ﻷو خضوع و ذل و فروتنی و کمال انقیاد و فرمانبرداری در اطاعت از الله ﻷو اخلاص در عبادت برای او و اراده‌ی ملاقات صورت بلندمرتبه‌اش با تمامی اقوال و اعمال و بازداشتن‌ها و بخشیدن‌ها و حب و بغضی که بین او و اسباب دعوت کننده‌ به سوی گناه و اصرار بر آن‌ها حائل شده، می‌باشد. و هرکس این مساله را بداند، سخن رسول الله جرا درک می‌کند که فرمودند: «فَإِنَّ اللَّهَ قَدْ حَرَّمَ عَلَى النَّارِ مَنْ قَالَ: لاَ إلهَ إِلَّا اللهُ، یَبْتَغِی بِذَلِكَ وَجْهَ اللَّهِ»و اینکه می‌فرماید: «لَا یَدْخُلُ النَّارَ مَنْ قَالَ لاَ إلهَ إِلَّا اللهُ».

و نیز احادیثی را که در این مضمون وارد شده‌اند و بر بسیاری از مردم فهم آن‌ها پیچیده شده است، درک می‌کند. چنانکه برخی از مردم گمان می‌کنند، بعضی از این احادیث منسوخ می‌باشند. و برخی گمان می‌کنند که این احادیث قبل از ورود اوامر و نواهی و استقرار شریعت وارد شده‌اند؛ و برخی آن احادیث را بر آتش مشرکان و کافران حمل کرده‌اند و برخی ورود به آتش را به خلود و جاودانگی در آن تاویل کرده و گفتند: معنای حدیث آن است که هرکس لا إله إلا الله بگوید: هرگز وارد آتش نمی‌شود؛ و دیگر تاویلات فاسد و نادرستی که در این مساله ذکر کرده‌اند. درحالیکه شریعت حکیم، حصول و ورود به بهشت را در مجرد نطق زبانی کلمه‌ی توحید قرار نداده است، چرا که این مساله برخلاف آنچه در دین اسلام ضروری و بدیهی است می‌باشد. زیرا منافقان کلمه‌ی توحید را به زبان می‌آوردند، درحالیکه جزء کسانی بودند که آنرا به دل انکار می‌کردند و از کسانی بودند که الله ﻷپایین‌ترین مکان آتش را برای آن‌ها قرار داد. بنابراین بایستی کلمه‌ی توحید به همراه قول زبانی و قول قلب باشد و قول قلب، متضمن شناخت و معرفت و تصدیق کلمهی توحید و شناخت حقیقت نفی و اثباتی که متضمن آن است، می‌باشد. و نیز متضمن معرفت و شناخت حقیقت الوهیتی که از غیرالله منتفی می‌باشد و تنها به او جلجلاله اختصاص دارد و اثبات آن برای غیر او محال می‌باشد و برپا داشتن این معنا در قلب از روی علم و معرفت و یقین که موجب تحریم گوینده‌ی آن بر آتش است، میباشد. سپس ابن قیم /می‌گوید: «برتری اعمال نسبت به یکدیگر بر اساس شکل و صورت ظاهری آن و مقدار آن‌ها نمی‌باشد، بلکه برتری و تفاضل اعمال بر مبنای تفاضل و تفاوت آنچه در قلوب است می‌باشد. بگونه‌ای که ممکن است شکل ظاهری در عمل یکی باشد، ولی تفاضل و تفاوتی که در بین آن‌ها وجود دارد، همچون فاصله‌ی آسمان‌ها و زمین باشد. و گاهی دو نفر در یک صف هستند درحالیکه تفاوت میان نمازهایشان همچون فاصله‌ی آسمان‌ها و زمین می‌باشد. تا آنجا که می‌گوید: در حدیث بطاقه و صاحب کارت تامل کن [۴۶۵].

بدیهی است که برای هر موحدی همچون این کارت می‌باشد. و بسیاری از آن‌ها به سبب گناهانشان وارد دوزخ می‌شوند، لیکن سِری که کارت آن مرد سنگین شده و دفترهایی از گناهان به خاطر آن سبک گشتند - چیزی که برای غیر او که صاحب کارت‌هایی بودند، حاصل نشد - یکتا و یگانه بودن کارت او در سنگینی و وقار بود [۴۶۶].

از خلال این فهم واضح و روشن در مورد حقیقت احادیثی که در باب توحید وارد شده‌اند، اکنون برای ما میسر است که برخی از احادیثی را که در این مورد وارد شده، پس از اینکه قاعده‌ی اساسی در فهم آن‌ها برایمان استوار گشت، ذکر کنیم بدون آن که نیازی به توقف در هر حدیثی به منظور شرح آن داشته باشیم، آنطور که در حدیث عباده سکه کمی پیشتر گذشت توقف کردیم.

[۴۵۷] رواه البخاری، کتاب الأنبیاء، باب قوله تعالى: ﴿يَٰٓأَهۡلَ ٱلۡكِتَٰبِ لَا تَغۡلُواْ فِي دِينِكُمۡ﴾(۳۴۳۵) ومسلم:، کتاب الإیمان، باب الدلیل علی أن من مات على التوحید دخل الجنة قطعا (۲۸). [۴۵۸] هذا جزء من حدیث عتبان بن مالک الطویل الذی رواه البخاری فی کتاب الصلاة، باب المساجد فی البیوت (۴۲۵) ومسلم فی کتاب المساجد، باب الرخصة فی التخلف عن الجماعة بعذر (۲۶۳/۳۳)، وکتاب الإیمان، باب الدلیل علی أن من مات على التوحید دخل الجنة قطعاً، وفی آخر حدیث کما جاء فی روایة البخاری: «... فقال قائل منهم: أین مالك ابن الدخیشن او ابن الدخشن؟ فقال بعضهم: ذلك منافق لا یحب الله ورسوله، فقال رسول الله: «لا تقل ذلك، ألا تراه قد قال: لا إله إلا الله یرید بذلك وجه الله؟» قال: الله ورسوله أعلم. قال: فإنا نری وجهه ونصیحته إلى المنافقین. قال رسول الله: «فإن الله حرم علی النار من قال لا إله إلا الله یبتغی بذلك وجه الله». «یکی از حاضرین گفت: مالک ابن دُخَیشِن (یا مالک بن دُخْشُن) کجا است؟ دیگری گفت: او منافق است و خدا و رسولش را دوست ندارد. رسول الله جفرمود: «چنین مگو، زیرا او بخاطر خشنودی خدا، (لااله الا الله) گفته است». یکی گفت: خدا و رسولش بهتر میدانند ولی ما میبینیم که خیرخواه منافقین است و به آنان توجه بیشتری دارد. رسول الله جفرمود: «خداوند آتش دوزخ را بر کسی که (لااله الا الله) را بخاطر خوشنودی الله بگوید، حرام کرده است». [۴۵۹] مسلم بشرح النووی (۱/۲۲۷). [۴۶۰] بتصرف من اقتضاء الصراط المستقیم، لابن تیمیة /(۴۵۲). [۴۶۱] انظر فتح المجید (ص ۴۱) وما بعدها والرد علی الزنادقه والجهمیة لأحمد (۳۲). [۴۶۲] المرجع السابق (ص ۴۳) والأثر أخرجه الحاکم (۲/۳۵۳، ۴۰۵) والطبری فی تفسیره (۱۰۸۵۵) واللالکائی فی شرح أصول الاعتقاد (۹۹۱) وعبدالله بن أحمد فی زوائده على المسند (۵/۱۳۵) والفریابی فی القدر (۵۲). [۴۶۳] فتح الباری (۶/۴۷۵). [۴۶۴] شرح مسلم للنووی (۱/۲۲۰). [۴۶۵] أخرجه أحمد فی مسنده (۲/۲۱۳، ۲۲۱) والترمذی کتاب الإیمان، باب ما جاء فی من یموت وهو یشهد أن لا إله إلا الله (۲۶۳۹) وقال: حدیث حسن غریب وابن ماجه، کتاب الزهد، باب ما یرجی من رحمة الله یوم القیامة (۴۳۰۰) والحاکم (۱/۶) و(۲/۱۸۸، ۱۸۹) وصححه علی شرط مسلم، ووافقه الذهبی، وابن حبان (۲۲۵) والبغوی فی شرح السنة (۴۳۲۱)، وصححه الألبانی فی الصحیحة (۱۳۵) [۴۶۶] مدارج السالکین، طبعة دارالحدیث (۱/۳۵۸) وما بعدها.