۱۳۸- آنچه را که شنونده‌ی اذان می‌گوید

در خصوص اذان -که همان فرا خواندن به نماز و اعلام فرار سیدن وقت آن با الفاظی مخصوص است- نصوص بسیاری در سنت نبی ‌اکرمجنقل شده که گواه بر فضیلت اذان و جایگاه رفیع، و فواید بسیار آن است، حال فرقی نمی‌کند برای خود مؤذن یا کسی که دعوت مؤذن را می‌شنود.

از جمله فضائل اذان مطلبی است که امام بخاری در صحیح‌اش از ابوسعید خدری سروایت کرده که گفت: از پیامبر خداجشنیدم که می‌فرمود: «جن و انس و هر مخلوق دیگری که صدای مؤذن را بشنوند، روز قیامت برای او گواهی خواهند داد» [۱۴۷].

این حدیث گواهی است بر این‌که هر آن‌که و هر آن‌چه صدای مؤذن را بشنود از جمله آدمی یا جن یا درخت یا سنگ یا حیوانات روز قیامت برای او گواهی خواهند داد، هم‌چنین گواهی است بر مستحب بودن بلندی صدای اذان تا بر تعداد کسانی که برای مؤذن شهادت می‌دهند افزوده شود تا زمانی که او را به زحمت و اذیت نیندازد. از دیگر فضائل اذان مطلبی است که بخاری و مسلم از ابوهریرهسروایت کرده‌اند که رسول اللهجفرمود: «اگر مردم می‌‌دانستند که اذان و صف اول چه [پاداشی] دارد، آن‌گاه [به‏سبب هجوم مردم به‏خاطر دست یافتن به آن] راهی جز قرعه‌کشی برای آن باقی نمی‌ماند، قطعاً برای آن قرعه‌کشی می‌کردند و اگر می‌دانستند که زودهنگام به نماز رفتن چه [پاداشی] دارد، قطعاً به سوی آن از همدیگر پیشی می‌گرفتند و اگر می‌دانستند نماز عشاء و صبح چه [پاداشی] دارد،‌ اگر سینه‏خیز هم شده برای آن دو نماز می‏آمدند» [۱۴۸].

از دیگر فضائل اذان مطلبی است که بخاری و مسلم از ابوهریرهسروایت کرده‌اند که رسول اللهجفرمود: «چون برای نماز ندا داده می‌شود،‌ شیطان می‌گریزد و فریاد می‌زند تا اذان را نشنود. چون اذان به پایان رسید بازمی‌گردد. وقتی که اقامه گفته شد پشت می‌کند. چون اقامه تمام شد بازمی‌گردد، تا در قلبِ شخص وسوسه اندازد و می‌گوید: فلان و بهمان چیز را به یاد آور -اموری را که قبلاً به یاد نداشت، سر نماز به یادش می‌آورد- تا این‌که شخص چنان دگرگون می‌شود که نمی‌داند چند رکعت نماز گزارده است» [۱۴۹].

این حدیث نشان‌دهنده‌ی آن است که اذان شیطان را طرد می‌کند و وقتی که شیطان صدای اذان را می‌شنود پشت کرده و می‌گریزد تا صدای اذان را نشنود. وقتی که صدای اذان را می‌شنود به خاطر تنفر از شنیدنش پا به فرار می‌گذارد و هنگامی که اذان تمام شد در حالی که وسوسه می‌کند بازمی‌گردد تا نمازِ نمازخوان را بی‌اثر کند. احادیث درباره‌ی فضیلت اذان بسیارند.

وقتی که فرد مسلمان صدای اذان را می‌شنود، برای او سنّت است که آنچه را مؤذن می‌گوید تکرار کند؛ در صحیحین از ابوسعید خدری سروایت شده که رسول اللهجفرمودند: «هرگاه ندای اذان را شنیدید، همان چیزی را که مؤذن می‌گوید، بگویید و تکرار کنید» [۱۵۰].

در صحیح مسلم از عمر بن خطاب سروایت است که پیامبر خداجفرمود: هر گاه مؤذن گفت: «الله أکبر الله أکبر»، کسی [که شنید] هم گفت:«الله أکبر الله أکبر»، پس از آن چون موذن گفت: «اَشْهَدُ أَنْ لاَ إِلهَ‌ إِلاَّ اللهُ»، او هم گفت: «اَشْهَدُ أَنْ لاَ إِلهَ‌ إِلاَّ اللهُ»، و چون موذن گفت: «أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رسول الله»، او هم گفت: «أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رسول الله»، هنگامی که مؤذن گفت: «حَيَّ عَلَى الصَّلاَة»، او گفت: «لاَ حَوْلَ وَلا قُوَّة إِلاَّ بِاللهِ»، پس از آن چون مؤذن گفت: «حَيَّ عَلَی‌ الْفَلاَحِ»، باز هم او گفت: «لاَ حَوْلَ وَلا قُوَّة إِلاَّ بِاللهِ»، پس از آن چون مؤذن گفت: «الله أکبر الله أکبر»، او نیز گفت: «الله أکبر الله أکبر»، و هنگامی که مؤذن گفت: «لاَ إِلهَ‌ إِلاَّ اللهُ»، او گفت: «لاَ إِلهَ‌ إِلاَّ اللهُ»، و همه‌ این‌ها را از ته قلب گفت، وارد بهشت می‌شود» [۱۵۱].

این نشان‌دهنده فضیلت شنیدن اذان و تکرار کلمات آن به همراه مؤذن است به این شکل که در تمامی کلمات آنچه را مؤذن می‌گوید او نیز تکرار کند، جز این‌که به جای: «حَيَّ عَلَى الصَّلاَة»و «حَيَّ عَلَی‌الْفَلاَحِ»بگوید: «لاَ حَوْلَ وَلا قُوَّة إِلاَّ بِاللهِ»؛ چرا که جمله «حَيَّ عَلَى الصَّلاَة»دعوت مردم برای آمدن جهت ادای نماز است و جمله «حَيَّ عَلَی‌الْفَلاَحِ»، دعوت آنان برای آمدن جهت کسب ثواب آن است و این‌که مسلمان به هنگام شنیدن این دو جمله می‌گوید: «لاَ حَوْلَ وَلا قُوَّة إِلاَّ بِاللهِ»درخواست یاری از خدا جهت عملی نمودن این‌هاست. سپس این‌که می‌فرمایدج: «از ته قلب» بیان‌گر مشروط ساختن [این جملات] به اخلاص است، چرا که اخلاص پایه و اساسی است که جهت پذیرش کردارها و گفتارها چاره‌ای [جز پای بندی به آن] نیست. هم‌چنین سنت است که فرد مسلمان بعد از شنیدن شهادتین [از سوی مؤذن] بگوید: «وَأَنَا أَشْهَدُ أَنْ لاَ إِلهَ‌ إِلاَّ اللهُ وَحْدَهُ لاَ شَرِيكَ لَهُ، أَنَّ مُحْمَداً عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ، رَضِيتُ بِاللهِ رَبًّا وَبِمُحَمَّدٍ رَسُولاً، وَبِالْإِسْلاَمِ دِيناً: من گواهی می‌دهم که هیچ معبود راستینی جز الله نیست، و او یکتاست و هیچ شریکی ندارد و گواهی می‌‌دهم که محمّدجبنده و فرستاده اوست، ‌من از این‌که الله پروردگار من، و محمّدجپیامبر من، و اسلام دین من است راضی و خشنودم»؛ بدین خاطر که در صحیح مسلم از سعد بن ابی‌وقاص ساز پیامبر خداجروایت شده که فرمود: «هرکس وقتی که ندای مؤذّن را می‌شنود، بگوید: «أَشْهَدُ أَنْ لاَ إِلهَ‌ إِلاَّ اللهُ وَحْدَهُ لاَ شَرِيكَ لَهُ، أَنَّ مُحْمَداً عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ، رَضِيتُ بِاللهِ رَبًّا وَبِمُحَمَّدٍ رَسُولاً، وَبِالْإِسْلاَمِ دِيناً»، گناهانش آمرزیده می‌شوند» [۱۵۲].

ابوعوانه در مستخرج خود این حدیث را با این لفظ روایت کرده است: «کسی که هنگامی که می‌شنود مؤذن می‌گوید: «أَشْهَدُ أَنْ لاَ إِلهَ‌ إِلاَّ اللهُ»، بگوید: «أَشْهَدُ أَنْ لاَ إِلهَ‌ إِلاَّ اللهُ رَضِيتُ بِاللهِ...»» این حدیث به صراحت بیان می‌دارد که شنونده‏[ی اذان] این دعا را بعد از جواب مؤذن بر شهادتین بیان داشته، و آن را فقط یک بار بیان می‌کند [۱۵۳].

مستحب است که فرد مسلمان به دنبال پایان یافتن اذان بر رسول الله جصلوات بفرستد و از خداوند برای ایشان جطلب وسیله کند و کسی که برای ایشان جطلب وسیله کند شفاعت برای او واجب می‌شود، در صحیح مسلم از عبدالله بن عمروبن عاص شروایت است که: وی از پیامبر خداجشنید که می‌فرمود: «هرگاه صدای مؤذن را شنیدید، درست آنچه او می‌گوید شما هم تکرار کنید. آن‌گاه بر من درود فرستید. چون هرکس یک بار بر من درود فرستد، خدا بر او ده بار درود می‌فرستد. پس از آن از خداوند برایم وسیله را بطلبید. چون وسیله، مقامی است در بهشت که تنها شایسته یک بنده از بندگان خداست. امیدوارم که آن بنده، من باشم. هرکس از خداوند برایم وسیله را بطلبد، شفاعت من برای او واجب می‌شود» [۱۵۴].

برترین و بهترین شکل صلوات بر پیامبرجهمان صلوات ابراهیمی است که پیامبرجامتش را آموخته که بگویند: «اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَعَلَى آلِ مُحَمَّدٍ، كَما صَلَّیْتَ عَلَى إِبْرَاهِيمَ وَعَلَى آلِ إِبْراهِيمَ،‌ إِنَّكَ حَمِيدٌ مَجِيدٌ، اَللَّهُمَّ بَارِکْ عَلَى مُحَمَّدٍ وَعَلَى آلِ مُحْمَّدٍ، كَمَا بَارَکْتَ عَلَى إِبْرَاهِيمَ وَعَلَى آلِ إِبْرَاهِيمَ، إِنَّكَ حَمِيدٌ مَجِيدٌ: خداوندا، بر محمّد و بر آل محمّد درود فرست، هم‌چنان که بر ابراهیم و بر آل ابراهیم درود فرستادی، همانا تو سزاوار ستایش و با عظمت هستی؛ خداوندا بر محمّد و بر آل محمّد برکت نازل فرما، هم‌چنان که بر ابراهیم و بر آل ابراهیم برکت نازل فرمودی، همانا تو سزاوار ستایش و با عظمت هستی».

در صحیح بخاری از جابر بن عبدالله بروایت شده که رسول اللهجفرمودند: «هر کس زمانی که صدای أذان را می‌شنود، بگوید: «اَللَّهُمَّ رَبَّ هَذِهِ الدَّعْوَة التَّامَّة وَ الصَّلاَة القَائِمَة آتِ مُحَمَّداً الوَسِيلَة وَ الفَضِيلَة، وَابْعَثْهُ مَقَاماً مَحْمُوداً الَّذِي وَعَدْتَهُ: خداوندا، ای پروردگار [و صاحب] این دعوت کامل و این نماز پایدار، به محمّدجوسیله (مقامی والا در بهشت) و فضیلت عنایت فرما و او را به آن جایگاه و مقام ستوده‏ای که به وی وعده داده‌ای برسان». شفاعت من در روز قیامت برای او حلال می‌گردد» [۱۵۵].

پس از آن شخص مسلمان می‌تواند به درگاه خداوند دعا نماید و هر خواسته‌ای در ارتباط با امور دنیا و آخرت دارد، از او طلب کندچرا که این موقعیت جزو موقعیت‌های پذیرش دعا است، ‌ابوداود در کتاب سنن از عبدالله بن عمروبن عاصبروایت کرده که مردی گفت: ای پیامبرخداج، به راستی که مؤذنان [در اجر و ثواب] از ما برترند، پیامبرخداجفرمود: «آنچه را که آن‌ها می‌‌گویند تو هم تکرار کن و هرگاه از آن فارغ شدی، خواسته‌ات را از خداوند طلب کن تا خواسته‌ات به تو داده شود» [۱۵۶].

هم‌چنین از أنس بن مالک سروایت کرده که: پیامبرخداجفرمود: «دعای میان اذان و اقامه رد نمی‌شود» [۱۵۷].

¬این همه‌ی آن چیزی است که در این زمینه نقل شده است. فرد مسلمان باید به شدت از آنچه مردم ساخته‌اند بپرهیزد و دوری بگیرد، اموری که سنت آن را بیان نداشته و تایید ننموده، و دلیلی بر آن اقامه نشده است.

[۱۴۷] صحیح بخاری شماره [۶۰۹]. [۱۴۸] صحیح بخاری شماره [۶۱۵]، و صحیح مسلم شماره [۴۲۷]. [۱۴۹] صحیح بخاری شماره [۶۰۸]، و صحیح مسلم شماره [۳۸۹]. [۱۵۰] صحیح بخاری شماره [۶۱۱]، و صحیح مسلم شماره [۳۸۳]. [۱۵۱] صحیح مسلم شماره [۳۸۵]. [۱۵۲] صحیح مسلم شماره [۳۸۵]. [۱۵۳] بنگر به: تصحیح الدعاء اثر شیخ بکر أبوزید [ص: ۳۷۱]. [۱۵۴] صحیح مسلم شماره [۳۸۴]. [۱۵۵] صحیح بخاری شماره [۶۱۴]. [۱۵۶] سنن ابوداود شماره [۵۲۴]، و آلبانی/در «صحیح الجامع» شماره [۴۴۰۳] آن را صحیح دانسته است. [۱۵۷] سنن ابوداود شماره [۵۲۱]، و آلبانی/در «صحیح‌الجامع» شماره [۳۴۰۸] آن را صحیح دانسته است.