فصل اول: تبیین و روشن گری قرآن و سنت
قرآن بخش بخش در مدت بیست و سه سال نازل شد؟ سوره اسراء آیه ۱۰۶:
﴿وَقُرۡءَانٗا فَرَقۡنَٰهُ لِتَقۡرَأَهُۥ عَلَى ٱلنَّاسِ عَلَىٰ مُكۡثٖ وَنَزَّلۡنَٰهُ تَنزِيلٗا ١٠٦﴾.
«قرآنی است که آن را جداگانه فرستادیم تا آن را آرام بر مردم بخوانید و قطعا ما آن را کم کم و بهره بهره فرستادیم».
پیامبر قرآن را بر مردم می‌خواند مراد خداوند را هم بیان می‌فرمود و روش صحابه همانطور که ابن مسعود می‌گوید: «وقتی ده آیه نازل می‌شد آن را می‌خواندیم و یاد می‌گرفتیم و به آن عمل می‌کردیم و بعد از آن ده آیه دیگر می‌رسید و یاد گرفتن و عمل‌کردن ما با هم بودند» هر چیزی که از قرآن برای آنها پوشیده بود یاد می‌گرفتند.
در همان دوران مکی که سوره اسراء (آیه قبلی) نازل شده بود، آیه ۸۹ سوره نحل هم فرود آمد:
﴿وَنَزَّلۡنَا عَلَيۡكَ ٱلۡكِتَٰبَ تِبۡيَٰنٗا لِّكُلِّ شَيۡءٖ﴾.
«ما این کتاب را بر تو نازل کردیم که بیانگر همه چیز باشد.»
و در آیه ۴۴ همان سوره:
﴿بِٱلۡبَيِّنَٰتِ وَٱلزُّبُرِۗ وَأَنزَلۡنَآ إِلَيۡكَ ٱلذِّكۡرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَيۡهِمۡ وَلَعَلَّهُمۡ يَتَفَكَّرُونَ ٤٤﴾.
«ما قرآن را بر تو نازل کردیم تا این که چیزی را برای مردم روشن سازی که برای آنها فرستادیم».
قرآن کریم برای بیان‌کردن چه چیزی آمده است؟ و رسول اکرم جچه بیانی دارد؟ و چه رابطه‌ای بین این دو بیان وجود دارد؟
۱- آیات روشنی که در قرآن آمده‌اند و نیازمند توضیح نیستند: مانند آیه ۱۹۶ بقره:
﴿وَأَتِمُّواْ ٱلۡحَجَّ وَٱلۡعُمۡرَةَ لِلَّهِۚ فَإِنۡ أُحۡصِرۡتُمۡ فَمَا ٱسۡتَيۡسَرَ مِنَ ٱلۡهَدۡيِۖ وَلَا تَحۡلِقُواْ رُءُوسَكُمۡ حَتَّىٰ يَبۡلُغَ ٱلۡهَدۡيُ مَحِلَّهُۥۚ فَمَن كَانَ مِنكُم مَّرِيضًا أَوۡ بِهِۦٓ أَذٗى مِّن رَّأۡسِهِۦ فَفِدۡيَةٞ مِّن صِيَامٍ أَوۡ صَدَقَةٍ أَوۡ نُسُكٖۚ فَإِذَآ أَمِنتُمۡ فَمَن تَمَتَّعَ بِٱلۡعُمۡرَةِ إِلَى ٱلۡحَجِّ فَمَا ٱسۡتَيۡسَرَ مِنَ ٱلۡهَدۡيِۚ فَمَن لَّمۡ يَجِدۡ فَصِيَامُ ثَلَٰثَةِ أَيَّامٖ فِي ٱلۡحَجِّ وَسَبۡعَةٍ إِذَا رَجَعۡتُمۡۗ تِلۡكَ عَشَرَةٞ كَامِلَةٞۗ ذَٰلِكَ لِمَن لَّمۡ يَكُنۡ أَهۡلُهُۥ حَاضِرِي ٱلۡمَسۡجِدِ ٱلۡحَرَامِۚ وَٱتَّقُواْ ٱللَّهَ وَٱعۡلَمُوٓاْ أَنَّ ٱللَّهَ شَدِيدُ ٱلۡعِقَابِ ١٩٦﴾.
«کسی از عمره بهره‌مند گردد، پس حج را آغاز کند، آنچه از قربانی میسر شد، و کسی که نباید، سه روز در ایام حج و هفت روز هنگامی که باز گشت به خانه خود روزه بگیرید، این ده روز کاملی است. این برای کسی است که خانواده او اهل مسجد الحرام نباشند» حرف واو هم برای عطف می‌آید و هم برای اباحه، پس از واو فهمیده می‌شود که بین سه روز حج و هفت روز هنگام بازگشت مخیر است. اما بیان ﴿تِلۡكَ عَشَرَةٞ كَامِلَةٞۗ﴾ـ این‌ها ده روز کاملند ـ این فهم را رد می‌کند که واو برای انتخاب باشد.
و نمونه این آیه در اصول فقه به محکم یا مفسر معروف هستند یعنی هرگاه مبین خود قرآن باشند. این نوع آیات زیاد هستند، یا آیاتی که قطعی الدلاله باشد که تأویل بردار نیستند.
۲- در آیه کریمه گذشته حج و عمره ذکر شد، اما کیفیت اداء آنها چگونه است؟ در آیه «نماز را اقامه بدارید و زکات بدهید» وجوب نماز و زکات فهمیده می‌شود، مانند تعداد نماز واجب چند تا هستند؟ چگونه اداء می‌شوند؟ اوقات آنها کدامند؟ و یا چیزهای دیگر که متعلق به نماز هستند و همچنین درباره زکات. همه این‌ها را خدا بر زبان رسول اکرم جبیان نمود.
خداوند واجبات را نازل فرموده و بیان آن را به عهده رسول سپرده است.
این چیزی است آشکار و نیاز به توقف ندارند و کسی هم نمی‌تواند آن را انکار کند.
نمونه این آیات ظنی الدلاله هستند و تأویل بردار: مانند مطلقی که مقید می‌شود یا عامی که تخصیص می‌گردد یا چیزهای دیگری که معروف هستند.
۳- سنت چیزهایی را بیان می‌کند که در کتاب نصی بر آنها نداریم، و بیان پیامبر از طرف خداوند است. چون قرآن بیان فرمود که اطاعت از رسول اکرم جواجب است، پس هرکسی فرائض و واجبات قرآن را قبول کند، سنن رسول را هم می‌پذیرد چون خداوند پیروی از پیامبر را واجب کرده است، پس پیروی از کتاب و از سنت در این جمع می‌شوند که هردو دستور خداوند هستند، هرچند اسباب قبول کردن آنها فرق می‌کند یکی به سبب اینکه کلام خدا است و دیگری به سبب اینکه خدا فرمود آن را قبول کنید.
آیاتی که خوب اطاعت رسول را بیان می‌کنند و اینکه اطاعت از او اطاعت از خدا است و مردم را بر حذر می‌دارند از مخالفت دستورات رسول اکرم ـ زیاد هستند و تنها به ذکر بعضی از آنها اکتفاء می‌کنیم.
قرآن به اطاعت از رسول خدا جدستور می‌فرماید: و مردم را از سرپیچی اوامر او می‌ترساند.
سوره حشر آیه ۷:
﴿وَمَآ ءَاتَىٰكُمُ ٱلرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَىٰكُمۡ عَنۡهُ فَٱنتَهُواْۚ وَٱتَّقُواْ ٱللَّهَۖ إِنَّ ٱللَّهَ شَدِيدُ ٱلۡعِقَابِ ٧﴾.
«چیزهایی را که پیامبر برای شما آورده اجراء کنید و از چیزهایی که شما را از آن باز داشته، دست بکشید، و از خداوند بترسید، همانا عذاب الهی بسیار سخت است».
سوره نساء آیه ۵۹:
﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوٓاْ أَطِيعُواْ ٱللَّهَ وَأَطِيعُواْ ٱلرَّسُولَ وَأُوْلِي ٱلۡأَمۡرِ مِنكُمۡۖ فَإِن تَنَٰزَعۡتُمۡ فِي شَيۡءٖ فَرُدُّوهُ إِلَى ٱللَّهِ وَٱلرَّسُولِ إِن كُنتُمۡ تُؤۡمِنُونَ بِٱللَّهِ وَٱلۡيَوۡمِ ٱلۡأٓخِرِۚ ذَٰلِكَ خَيۡرٞ وَأَحۡسَنُ تَأۡوِيلًا ٥٩﴾.
«ای کسانی که ایمان آورده‌اید از خدا و پیامبر اطاعت کنید، و از کارداران و فرمان دهان خود فرمانبرداری نمایید و اگر در چیزی اختلاف داشتید آن را به خدا و پیامبر او برگردانید. اگر به خداوند و روز رستاخیز ایمان دارید این برای شما بهتر است».
سوره احزاب آیه ۳۶:
﴿وَمَا كَانَ لِمُؤۡمِنٖ وَلَا مُؤۡمِنَةٍ إِذَا قَضَى ٱللَّهُ وَرَسُولُهُۥٓ أَمۡرًا أَن يَكُونَ لَهُمُ ٱلۡخِيَرَةُ مِنۡ أَمۡرِهِمۡۗ وَمَن يَعۡصِ ٱللَّهَ وَرَسُولَهُۥ فَقَدۡ ضَلَّ ضَلَٰلٗا مُّبِينٗا ٣٦﴾.
«هیچ مرد و زن مؤمنی، در کاری که خدا و پیغمبرش داوری کرده باشند اختیاری از خود ندارند، هرکس هم از دستور خدا و رسولش سرپیچی کند گرفتار گمراهی کاملاً آشکاری می‌گردد».
نساء آیه ۸۰:
﴿مَّن يُطِعِ ٱلرَّسُولَ فَقَدۡ أَطَاعَ ٱللَّهَۖ وَمَن تَوَلَّىٰ فَمَآ أَرۡسَلۡنَٰكَ عَلَيۡهِمۡ حَفِيظٗا ٨٠﴾.
«هرکس مطیع رسول باشد، مطیع خداست».
سوره فتح آیه ۱۰:
﴿إِنَّ ٱلَّذِينَ يُبَايِعُونَكَ إِنَّمَا يُبَايِعُونَ ٱللَّهَ﴾.
«آنهایی که به تو بیعت دارند در حقیقت به خدا بیعت داده‌اند».
سوره نساء آیه ۶۵:
﴿فَلَا وَرَبِّكَ لَا يُؤۡمِنُونَ حَتَّىٰ يُحَكِّمُوكَ فِيمَا شَجَرَ بَيۡنَهُمۡ ثُمَّ لَا يَجِدُواْ فِيٓ أَنفُسِهِمۡ حَرَجٗا مِّمَّا قَضَيۡتَ وَيُسَلِّمُواْ تَسۡلِيمٗا ٦٥﴾.
«اما، نه! به پروردگارت سوگند که آنان مومن به شمار نمی‌آیند تا تو را در اختلافات و درگیری‌های خود به داوری نطلبند و سپس در دل خود از داوری تو نداشته و کاملا تسلیم قضاوت تو باشند.»
نور ۶۳:
﴿لَّا تَجۡعَلُواْ دُعَآءَ ٱلرَّسُولِ بَيۡنَكُمۡ كَدُعَآءِ بَعۡضِكُم بَعۡضٗاۚ قَدۡ يَعۡلَمُ ٱللَّهُ ٱلَّذِينَ يَتَسَلَّلُونَ مِنكُمۡ لِوَاذٗاۚ فَلۡيَحۡذَرِ ٱلَّذِينَ يُخَالِفُونَ عَنۡ أَمۡرِهِۦٓ أَن تُصِيبَهُمۡ فِتۡنَةٌ أَوۡ يُصِيبَهُمۡ عَذَابٌ أَلِيمٌ ٦٣﴾.
«دعوت رسول را در میان خویش همان دعوت برخی از برخی از خود به شمار نیاورده، خداوند آگاه از کسانی است که در کیان شما خویش را می‌دزدند و پشت سر دیگران خود را پنهان می‌کنند، آنان که با فرمان او مخالفت می‌کنند. باید از این بترسند که بلائی گریبانگیر ایشان گردد، یا این که عذاب دردناکی دچارشان شود».
سوره نور آیه ۵۱ و ۵۲:
﴿إِنَّمَا كَانَ قَوۡلَ ٱلۡمُؤۡمِنِينَ إِذَا دُعُوٓاْ إِلَى ٱللَّهِ وَرَسُولِهِۦ لِيَحۡكُمَ بَيۡنَهُمۡ أَن يَقُولُواْ سَمِعۡنَا وَأَطَعۡنَاۚ وَأُوْلَٰٓئِكَ هُمُ ٱلۡمُفۡلِحُونَ ٥١ وَمَن يُطِعِ ٱللَّهَ وَرَسُولَهُۥ وَيَخۡشَ ٱللَّهَ وَيَتَّقۡهِ فَأُوْلَٰٓئِكَ هُمُ ٱلۡفَآئِزُونَ ٥٢﴾.
«و مومنان هنگامی که به سوی خدا و پیغمبرش فرا خوانده شوند تا میان آنان داوری کنند. سخنشان تنها این است که می‌گویند شنیدیم و اطاعت کردیم! و رستگاران واقعی ایشانند و هرکس از خدا و پیغمبرش پیروی کند و از خدا بترسد و از او بپرهیزد این چنین کسانی به مقصود خود رسیدگانند».
این آیات کریمه اطاعت از رسول را در کنار اطاعت از خدا واجب کرده‌اند و در بعضی مواقع تنها اطاعت از رسول اکرم را ذکر کرده‌اند و از سرپیچی ایشان هشدار داده‌اند. قرآن کریم بر چنین افراد به گمراهی و عدم ایمان حکم کرده است پس پیروی از رسول اطاعت از خداوند می‌باشد در نتیجه سنت هم از طرف خدا بیان و ابلاغ شده است.