جبل الرحمه
وقوف در عرفات جزء اصلی و اوج مراسم حج است. تصویری مجسم و کاملی از قیامت است. در عرفه با مشاهده‌ی انبوهی از جمعیت کفن بر تن (احرام بسته‌ها) حجاج به یاد قیامت و صحرای محشر می‌افتند.
با بالا آمدن خورشید بطرف جبل الرحمه به می‌رویم. ۲۰ دقیقه راه را با تلبیه گفتن می‌پیماییم. جمعیتی زیادی در دامنه‌ی جبل الرحمه و نیز روی کوه گرد آمده‌اند. مشغول دعا، ذکر و نیایش‌اند. ما نیز به انبوه جمعیت می‌پیوندیم. در دامنه‌ی کوه در یک قسمت نیمه هموار جابجا و به دعا و نیایش مشغول می‌شویم.
گریه و اشک به مهمانی دل‌های حجاج می‌آید. مردمی از ملیت‌ها و کشورهای مختلف را در این وادی می‌توان دید. اسرار معنوی حج در این جا در این نقطه که همه تعلقات تو با دنیا بریده شده است قابل درک‌تر است. همراهان به یاد می‌آورند که روزی پیامبر با یاران وفادارشان در دامنه‌ی این کوه دعا، نیایش و با خدای خویش راز و نیاز کرده‌اند. یادآوری این صحنه بار دیگر اشک‌ها را در چشمان همسفران مهمان می‌کند. بدون صدا در دلهایشان فرو می‌ریزد. این جا تصویری مجسم از قیامت است. همه یک رنگ و یک لباس دست به دعا بر داشته‌اند. چه بخواهی و چه نخواهی تصاویر مختلف از پیش چشمت رژه می‌روند.
سرکهای منتهی به وادی مملو از جمعیت است. لحظه به لحظه به انبوه جمعیت افزوده می‌گردد. ساحه نیز مملو از جمعیت است. از ترک و تاتار گرفته تا افغان و هندی و پاکستانی.
عرفات سرزمین نسبتا سبزی است اما از وادی حرم بیرون است.
تا حدود ساعت ۱۱ صبح در دامنه‌ی جبل الرحمه می‌مانیم. سپس به سمت مسجد نمره جهت شنیدن خطبه‌ی عرفه و ادای نمازهای ظهر و عصر می‌رویم. اکنون همه سرکهای اطراف جبل و سرکهای منتهی به مسجد مملو از جمعیت است. حرکت حجاج به جهات مختلف و به ویژه به طرف مسجد به دلیل کثرت جمعیت با کندی صورت می‌گیرد. بعد از ساعتی راهپیمایی به در بین انبوه جمعیت در هوای بسیار گرم به مسجد نمره می‌رسیم. چنانکه انتظار می‌رود در مسجد نیز جایی برای نشستن باقی نمانده است. خود را در بین جمعیت جابجا می‌کنیم. حدود نیم ساعت به شروع خطبه مانده است. آفتاب سوزان صحرای عرفات سبب شده است که حجاج زیر چتری‌هایی که برای رفع گرمی و سوزندگی خورشید کاری چندانی از آن‌ها بر نمی‌آمد پناه ببرند. ساعت ۱۰/۱۲ دقیقه شیخ عبدالعزیز آل شیخ خطبه‌ی عرفه را شروع می‌کند. در خطبه در باره‌ی مسایل متفاوتی از جهان اسلام صحبت می‌کند. بعد از خواندن خطبه نمازهای پیشین و عصر را جمعا و قصرا به اقامت شیخ ادا می‌کنیم.
طوریکه در همه تجمعات، انجام عبادات و شعائر معمول است در ختم نماز انبوه جمعیت عزم حرکت می‌کند. کسی را مجال توقف نیست. چون جای توقف وجود نیست. چاره‌یی جز رفتن نیست. این پدیده در همه مراسم چه نمازهای مسجدالحرام و چه در انجام شعائری همچون سعی بین صفا و مروه، رمی جمرات و طواف نیز معمول است. سیستم حرکت و توقف به گونه‌یی است که وقتی زمان انجام مراسمی می‌رسد جمعیت انبوه در یک وقت به طرف ادای آن هجوم می‌برند. پس از ختم آن این جمعیت یکباره به طرف اماکن مسکونی خود حرکت می‌کنند. همین پدیده باعث ازدحام و تجمع فوق العاده و بیش از حد جمعیت در یک مکان می‌شود. جدای از نماز که چاره‌یی برای آن نیست چون وقت معین و مشخصی دارد در طواف فرض و رمی جمرات و ... نیز اوضاع همین گونه است. انبوه جمعیت در ساعات اول بطرف ادای مناسک می‌رود. کسانی که از ادای مراسم می‌مانند بسیار کم هستند که در طول ساعات دیگر جهت ادای آن اقدام می‌کنند.
در شلوغی بیش از حد و انبوه جمعیت ضمن حرکت بسمت سرکهای بیرونی صدای تلبیه به شکل منظم و همزمان از بین جمعیت پیوسته بلند می‌شود. باران‌های مصنوعی گلاب توسط پایه‌های تعبیه شده و پخش کننده‌های متصل به آن‌ها در اطراف سرکهای خروجی از مسجد بدون وقفه بر سر حجاج می‌بارد. در آن وضع سوزان و گرم که کاری از چتری‌ها بر نمی‌آید این باران‌ها از گرمی می‌کاهد. موج جعمیت همچنان مانع حرکت سریعتر حجاج می‌شود. نشستن برخی فروشندگان مواد که اغلب سیاه پوست هستند در کنار سرکها که گاهی از خیمه‌ها استفاده می‌کنند و برخی نیز فرش پهن کرده و بر آن نشسته‌اند و نیز بساط‌های فروشندگان در کنار و وسط سرکها مانع حرکت سریعتر و منظم حجاج می‌گردد. این کار هم برای کسانی که نشسته‌اند و هم برای جمعیت در حرکت خطر آفرین است. مسأله‌ی دیگری که در ایجاد‌بی نظمی نقش دارد حرکت دو طرفه حجاج است. برخی از حجاج در جهت عکس حرکت می‌کنند که باعث تشدید فشار بر جمعیت و مانع حرکت سریعتر شان می‌گردد.
در مسیر راه صدای تلبیه همچنان بلند است. مواد فی سبیل نیز برای حجاج توسط خیّرین (بیشتر گمنام یا فاعل الخیر) در مسیر به وفور توزیع می‌گردد. آب‌میوه‌ها و آب‌های که توسط آن‌ها توزیع می‌شود کمکی زیادی به رفع تشنگی حجاج می‌کند. این پدیده حکایت‌گر رابطه‌ی عاشقانه و گرم و تاریخی سرزمین وحی با حجاج است. اما گاهی توزیع این مواد باعث سد معبر و مانع عبور سریع و روان حجاج می‌گردد.
زمان زیادی طول می‌کشد تا خود را از فشار جمعیت رها می‌سازیم. از نقاط کم جمعیت‌تر به طرف جبل الرحمه و محل سکونت خود می‌رویم.
شرکت در نماز تا حدودی سبب پراکنده شدن نسبی جمعیت از دامنه جبل الرحمه گردیده است. اما هنوز هم جمعیت زیادی در اطراف آن وجود دارد. حال و هوای عرفه گرمای شدید را برای حجاج اطراف جبل قابل تحمل کرده است. روی جبل از باران‌های مصنوعی خبری نیست. در برگشت همان مسیری را که آمده‌ایم به‌سوی وادی الاخضر می‌پیماییم. نزدیک نماز عصر به خیمه می‌رسیم. در عصر عرفه چهره‌ها رنگ عرفه گرفته و اشک، دعا و تضرع مهمان آن‌ها شده است. همراهان برگشته‌اند. لحظه‌ی دعا و نیایش است. غروب عرفه غروب عید حجاج و زمان دعا و مناجات است. دست‌ها نیز بالا است. در اطراف خیمه‌ها گروهی به شکل جمعی و برخی نیز به صورت فردی دعا می‌کنند. در کنار خیمه‌ی ما حجاج پاکستانی دست‌ها را به علامت دعا بالا برده و چشمها نیز به علامت ندامت در اشک فرو رفته است. با وجود آنکه موعد حرکت نزدیک است اما حجاج متوجه گذشت زمان نیز نیستند. بزودی عید حجاج پایان خواهد یافت.