مُسند امام احمدبن حنبل
این کتاب حدیث از مهمترین تألیفات امام احمدبن حنبل است که تعداد روایاتش با مکررات چهل هزار [۲۴۵]و به شمارش ابن خلدون پنجاه هزار حدیث و با حذف مکررات طبق تحقیقی برخی از دانشمندان معاصر تعداد روایات آن بیست و شش هزار و سیصد حدیث است و این مجموعه از هفتصد و پنجاه هزار حدیث [۲۴۶]انتخاب و از تعدادی نزدیک به هشتصد صحابی [۲۴٧]نقل گردیده‌اند و طبق قاعدۀ مسندنویسی [۲۴۸]، احادیث مسند صحابی‌ها را به ترتیب اینگونه ارائه داده است: مسند ابوبکر صدیق (دارای ٧۸) حدیث و مسند عمر فاروق (دارای ۳۰ حدیث) و.. . .
امام احمد به همکاری فرزندانش، حنبل و صالح و عبدالله این کتاب را تدوین کرده است، همان‌گونه که حنبل یکی از [۲۴٩]فرزندانش گفته است: «احمدبن حنبل پدرم من و برادرانم صالح و عبدالله را جمع کرد و غیر از ما کس دیگری نبود که روایت‌های «مسند» را برای او [۲۵۰]بخواند پدرم می‌گفت: «من روایات [۲۵۱]این کتاب را از بین هفتصد و پنجاه هزار حدیث انتخاب کرده‌ام، اگر دیدید مسلمانان در حدیثی از احادیث رسول‌الله جاختلاف دارند، شما به «مسند» مراجعه کنید، اگر حدیث را در آن یافتید که بهتر و اگر نیافتید بدانید که آن حدیث حجت نیست» [۲۵۲]و به فرزند دیگرش عبدالله سفارش کرد که: «احتفظ بهذا المُسند فانّه سیکون للناس اماماً» [۲۵۳]یعنی: این مسند را نگهداری کن که به زودی راهنمای مردم قرار می‌گیرد.
این کتاب مهم و بسیار ارزشمند، امروز هم در اکثر کتابخانه‌های جوامع اسلامی موجود است و در سال ۱۳۱۳ در شش جلد چاپ و منتشر گردید و اخیراً «افست» آن هم انتشار یافته است، و چندی پیش دانشمند بزرگ مصر [۲۵۴]احمد محمد شاکر کتاب «مسند» را به شکل بسیار مطلوب و مرغوبی تصحیح کرد و تحقیقات سودمندی را به ذیل روایات آن اضافه نمود، اما با کمال تأسف آن دانشمند بزرگوار پس از تصحیح و تعلیق در حدود یک سوم آن کتاب از جهان فانی چشم فروبست [۲۵۵]و به جهان جاوید شتافت.
تحقیق دیگری که در زمینۀ مفیدتر کردن مسند امام احمد تحقق یافته است، اثر شیخ احمدبن عبدالرحمن مشهور به ساعاتی است. وی روایات کتاب مسند را بر حسب موضوع طبقه‌بندی کرده و در ذیل برخی از روایات به شرح توضیحاتی نیز مبادرت ورزیده است، این کتاب با عنوان «الفتح الربانی.. . » تألیف شده و روایات آن در هفت موضوع کلی طبقه‌بندی گردیده، بنابراین به وسیلۀ کتاب (الفتح الربانی) طالب حدیث می‌تواند همانند کتاب‌های صحیحین و یا سنن، هر حدیثی را در موضوع و یا باب مربوط به آن جستجو کند.
[۲۴۵] صبحی صالح، ص ۲۴۶. [۲۴۶] همان. [۲۴٧] اصول الحدیث علومه و مصطلحه، محمد عجاج خطیب، ص ۳۲۸. [۲۴۸] تدریب الراوی، سیوطی، ج ۲، ص ۱۴۱ و بررسی مسند احمدبن حنبل، ص ٧۸. [۲۴٩] الحدیث و المحدثون، محمد محمد ابوزهو، ص ۳٧۱. [۲۵۰] همان. [۲۵۱] مقدمه، ابن خلدون، ج ۲، ص ٩۰۸، علوم الحدیث، صبحی صالح، ص ۳۰۶ و مقدمه مسند، ص ۲۱. [۲۵۲] مقدمه. [۲۵۳] همان. [۲۵۴] اصول الحدیث علومه و مصطلحه، محمد عجاج خطیب، ص ۳۲٩. [۲۵۵] همان.