۱۰- کتب موضوعات

دهمین بخش از کتاب‌های غیرمستقل کتب موضوعات است و موضوعات جمع موضوع به معنی جعلی و ساختگی است و محدثین برای جدا کردن احادیث صحیح و اصلی و شناسایی و استخراج احادیث جعلی و ساختگی کتاب‌های را تألیف کرده‌اند که «کتب موضوعات» نامیده می‌شوند و در طی قرون و اعصار نزدیک به چهل کتاب در نشان دادن احادیث جعلی و ساختگی و طبقه‌بندی آن روایت‌ها تألیف شده‌اند که مهمترین آن‌ها عبارتند از:

۱- نخستین کتابی که در این زمینه تألیف گردیده «الموضوعات» تألیف ابوسعید محمدبن علی‌بن [۵۶۳]عمر النقاش الحنبلی (م ـ ۴۱۴) و ذهبی در میزان الاعتدال [۵۶۴]و ابن حجر در کتاب‌های «تهذیب التهذیب ولسان المیزان» مطالب زیادی را از آن نقل کرده‌اند.

۲- «تذکرة الموضوعات» تألیف ابوالفضل محمدبن طاهر مقدسی [۵۶۵](م ـ ۵۰٧) مؤلف در این کتاب روایت‌ها را به ترتیب حروف الفبا تنظیم کرده تا پیدا کرده احادیث جعلی و موضوع آسان گردد و بعد از نوشتن هر روایتی دیدگاه علمای متخصص رجال‌شناسی را در طعن و جرح راویان بدنام آن روایت بیان کرده است.

۳- کتاب «الاباطیل والمناکیر والصحاح والمشاهیر» [۵۶۶]تألیف حسن‌بن ابراهیم جوزقی (م ـ ۵۴۳) و ذهبی دربارۀ آن گفته است: «جوزقی (یا جوزکانی) در این کتاب هر حدیثی را که معارض با روایت صحیحی دیده به عنوان حدیث موضوع و مجعول [۵۶٧]از آن نام برده است.

۴- «الموضوعات [۵۶۸]الکبری» یا «الموضوعات من الاحادیث المرفوعات» تألیف ابوالفرج عبدالرحمن بن علی‌بن [۵۶٩]جوزی (م ـ ۵٩٧) این کتاب که بیشتر مطالب آن از کتاب «الاباطیل و.. . » اخذ شده است معروف‌ترین کتاب در زمینۀ احادیث موضوعه و جعلی است، اما به علت اینکه چند نمونه از روایت‌های صحاح سته و مسند احمدبن حنبل را نیز جزء احادیث موضوعه به شمار آورده است، اعتراض جمعی از محدثین و کارشناسان امور احادیث را علیه خود برانگیخته است از جمله ذهبی دربارۀ او گفته است: «ابن جوزی بسیاری از احادیث حسن یاقوی را در کتاب موضوعات خود آورده است» [۵٧۰].

و ابن حجر عسقلانی نیز بعد از تأیید جعلی بودن اکثر روایاتی که او در کتاب موضوعات خود آورده است، شخصیت ابن جوزی را با شخصیت حاکم نیشابوری مقایسه کرده و هر دو را به تساهل و مسامحه متهم ساخته است [۵٧۱]با این تفاوت که حاکم بسیاری از روایات غیر صحیح را صحیح پنداشته و ابن جوزی به عکس وی در مورد بسیاری از روایات صحیح یا حسن حکم به جعل آن‌ها کرده است، و ابن حجر کتابی [۵٧۲]را به نام «القول المسدد في الذب عن مسند الامام احمد» در دفاع از بیست و چهار حدیثی که ابن جوزی آن‌ها را در ردیف موضوعات و جعلیات به شمار آورده و یکی از آن روایات در صحیح مسلم نیز وارد شده، تألیف نموده است. همچنین شیخ سیوطی [۵٧۳]کتابی را به نام: «القول الحسن في الذب [۵٧۴]عن السنن» در دفاع از یکصد و بیست و چند حدیثی که ابن جوزی آن‌ها را در شمار موضوعات آورده است تألیف نموده است.

۵- «الباعث علی الخلاص [۵٧۵]من حوادث القصاص» تألیف زین‌الدین عبدالرحیم عراقی (م ـ ۸۰۶) و سیوطی این کتاب را اختصار کرده و آن را «تحذیر الخواص من اکاذیب القصاص» نامیده و در مصر اخیراً به چاپ رسیده است.

۶- اللألی المصنوعة [۵٧۶]فی الاحادیث الموضوعة» تألیف جلال‌الدین سیوطی (م ـ ٩۱۱) این کتاب اختصار کتاب موضوعات ابن جوزی که انتقادات وارد بر اصل را در برندارد.

سیوطی در این کتاب سند روایات را حذف نموده و به جای آن نظرات کارشناسان حدیث از جمله ابن جوزی و عسقلانی را نسبت به روایات انتخابی ضمیمه کرده است، در جوامع اسلامی غالباً از این کتاب استقبال به عمل آمده [۵٧٧]و مکرر چاپ شده است.

٧- «تنزیه الشریعة [۵٧۸]المرفوعة عن الاخبار الشنیعة الموضوعة» تألیف ابوالحسن علی‌بن محمد کتانی (م ـ ٩۶۳)این را می‌توان مستدرکی بر کتاب (اللألی المصنوعة) سیوطی به شمار آورد و در باب موضوعات جامع‌ترین کتاب‌ها [۵٧٩]است.

۸- «تذکرة الموضوعات» تألیف جمال‌الدین فتنی ملقب به ملک المحدثین (م ـ ٩۸۶).

٩- د «الفواید المجموعة [۵۸۰] في الاحادیث الموضوعة» تألیف محمدبن [۵۸۱]علی شوکانی (م ـ ۱۲۵۰) به اعتقاد برخی از کارشناسان حدیث، شوکانی در این کتاب به تقلید از ابن جوزی، بسیاری از احادیث صحیح و حسن را در شمار احادیث موضوعه ذکر کرده، و سید عبدالحی با تألیف کتاب «ظفر الامانی» به نقد کار شوکانی مبادرت نموده است (اصول الحدیث، علومه ومصطلحه، محمد عجاج، ص ۴۳۸).

۱۰- «تحذیر المسلمین من الاحادیث الموضوعة علی سید المرسلین» تألیف محمد بشیر ظافرایی عبدالله مالکی ازهری.

۱۱- کتاب‌های «الموضوعات الکبری» و «الموضوعات الصغری» یا «المصنوع» تألیف ملاعلی قاری.

[۵۶۳] هدیة العارفین، اسماعیل باشا، ج ۶، ص ۶۲. [۵۶۴] کشف الظنون، ج ۲، ص ۱٩۱٧ و ابن حجر، میزان الاعتدال مختصر نموده، لسان المیزان نامیده است. [۵۶۵] تذکرة الحفاظ، ذهبی، ص ۱۴۴۲. [۵۶۶] تذکرة الحفاظ، ذهبی، ج ۴، ص ۱۳۰۸. [۵۶٧] همان. [۵۶۸] کشف الظنون، ج ۲، ص ۱٩۰۶. [۵۶٩] همان. [۵٧۰] تدریب الراوی، سیوطی، ج ۱، ص ۲۳۶. [۵٧۱] همان. [۵٧۲] کشف الظنون، کاتب چلبی، ج ۲، ص ۱۲۶۳ و ۱۲۶۵. [۵٧۳] همان. [۵٧۴] همان. [۵٧۵] کشف الظنون، حاج خلیفه، ج ۱، ص ۲۱۸ و ۳۵۵. [۵٧۶] کشف الظنون، ج ۲، ص ۱۵۳۴. [۵٧٧] همان. [۵٧۸] کشف الظنون، کاتب چلبی، ج ۱، ص ۴٩۴. [۵٧٩] همان. [۵۸۰] هدیة العارفین، اسماعیل باشا، ج ۶، ص ۲۶۵ و ۲۶۶، شوکان یکی از روستاهای قبایل حولان در فاصله یک روز راه از شهر صنعا است، او دارای بیش از نود و شش تألیف بوده که ارشاد الفحول و نیل الاوطار از مشهورترین آن‌هاست. [۵۸۱] همان.