سُنن ترمُذی محدّث
محمد بن عیسی [۳۶٧]ترمذی، در محضر پرداخته از جمله قتیبه‌بن [۳۶۸]سعید، ابومصعب، ابراهیم بن عبدالله هروی، اسماعیل‌بن موسی، محمدبن عبدالملک و شخصیت‌های اهل فضل نیز از محضرش مستفیض شده‌اند از جمله: مکحول بن فضل، محمدبن محمود، حمادبن شاکر، عبدبن محمد نسفیون و هیثم بن کلیب شاشی و ابوعبدالله [۳۶٩]بخاری.
ترمذی ابوعیسی از حیث قدرت حافظه از نوابغ روزگار به شمار آمده است، و به عنوان نمونه خود گفته است: «دو جزء از احادیث یکی از اساتید حدیث را نوشته بودم، و در راه سفر به مکه مکرمه اتفاقاً به خدمت آن استاد رسیدم، و دفتری [۳٧۰]را که خیال می‌کردم آن دو جزء را در آن نوشته‌ام بیرون آوردم و به استاد عرض کردم می‌خواهم شما احادیث این دو جزء را برایم بگویید و من در حال مطالعۀ آن دو جزء آن‌ها را استماع کنم، و لحظاتی که استاد خواندن احادیث را آغاز کرد و من به دفترم مراجعه کردم معلوم شد آن دو جزء در منزل به جا مانده است و من دفتر سفید را مطالعه می‌کردم استاد وقتی این حال را مشاهده کرد به شدت عصبانی شد و گفت از من شرم نمی‌کنی؟ ناچار وضعیت [۳٧۱]را برایش توضیح دادم و گفتم نگران نباشد هرچه گفته‌ای [۳٧۲]فوراً حفظ کرده‌ام و نگذاشته‌ام زحمت خواندن تو بیهوده شود، استاد گفت بگو ببینم همه را حرف کرده‌ای وقتی آن احادیث را مرتب برایش خواندم بیشتر عصبانی شد و گفت تو قبل از اینکه به من برسی از جزوه‌ها این احادیث را حفظ کرده بودی به او گفتم شما مجموعه احادیث دیگری را که در آن جزوه‌ها نیستند برایم بخوانید، استاد یک مجموعه احادیث دیگر را برایم خواند و گفت حالا بگو ببینم آن‌ها را حفظ کرده‌ای؟ و وقتی من این مجموعه از احادیث را به همان صورت که استاد گفته بود بازگو نمودم، استاد راضی شد و حالت عصبانیت او به حالت مسرت و تحسین [۳٧۳]مبدل گردید.
سنن ترمذی به «الجامع الصحیح» [۳٧۴]معروف است و دلیل این لقب (الجامع) این است که روایات سنن ترمذی منحصر به روایات فقهی نبوده، بلکه جامع احادیث فقهی و اعتقادی و تاریخی و.. . است.
سنن ترمذی در حدود (۵۰۰۰) [۳٧۵]پنج هزار حدیث را در خود جای داده و در ذیل این روایات مطالبی با ارزش از جهت فقه الحدیث و یا جرح و تعدیل‌های رجالی به چشم می‌خورد، ترمذی خود دربارۀ اهمیت کتابش گفته است: «پس از تألیف آن را بر علمای حجاز و عراق و خراسان عرضه [۳٧۶]نمودم و عموماً آن را پسندیده و مورد وثوق دانستند» و بار دیگر دربارۀ اهمیت آن گفته است: «کسی که این کتاب را در خانه‌اش داشته باشد، مانند این است که پیامبری در خانۀ او در حال تکلم و سخن گفتن [۳٧٧]است».
از امتیازات دیگر این کتاب این است که پس از ذکر هر حدیثی به بیان نوع آن حدیث پرداخته و صحت یا ضعف آن را برای خواننده بیان کرده است و معروف است که وی نخستین [۳٧۸]کسی است که اصطلاح «حسن» را به عنوان نوع جدیدی از حدیث ابداع نموده است و قبل از او حدیث فقط به صحیح و ضعیف [۳٧٩]تقسیم می‌گردید، و یکی دیگر از تألیفات مهم او در رابطه با احادیث کتاب «العلل» است که آن را در سمرقند تألیف نموده است. این محدث نامور [۳۸۰]و کم‌نظیر بعد از اتمام کارهای یک محدث از سفر به مناطق دور و نزدیک و استماع‌ها و سماع‌ها و تعلیم و تألیف‌ها در اواخر عمر از بینایی [۳۸۱]محروم گردید و در شب دوشنبه سیزدهم رجب سال (۲٧٩) در ترمذ [۳۸۲](از شهرهای قدیم ماوراءالنهر در ساحل رود جیحون و شمال بلخ جزو جمهوری تاجیکستان) متوفی گردید.
[۳۶٧] تذکرة الحفاظ، ج ۲، ص ۶۳۴ و ۶۳۵ و به البدایة والنهایة، ج ۱۱، ص ٧۱ نیز مراجعه شود. [۳۶۸] همان. [۳۶٩] همان. [۳٧۰] همان. [۳٧۱] همان. [۳٧۲] تذکرة الحفاظ، ذهبی، ج ۲، ص ۶۳۵. [۳٧۳] همان. [۳٧۴] کشف الظنون، حاج خلیفه، ج ۱، قائمه ۵۵٩ و البدایة والنهایة، ابن کثیر، ج ۱۱، ص ٧۱ و تذکرة الحفاظ، ذهبی، ج ۲، ص ۶۳۴. [۳٧۵] همان. [۳٧۶] همان. [۳٧٧] همان. [۳٧۸] اصول الحدیث علومه و مصطلحه، محمد عجاج خطیب، ص ۳۳۱. [۳٧٩] همان. [۳۸۰] البدایة والنهایة، ج ۱۱، ص ٧۲. [۳۸۱] همان. [۳۸۲] همان.