۲- تدوین کتب جوامع حدیث

دومین بخش از کتاب‌های غیر مستقل تدوین جوامع حدیثی است، جوامع، جمع جامع که در اصطلاح محدثین به دو معنی استعمال می‌گردد، اول کتاب‌هایی که مستقلاً تألیف می‌گردند و مشتمل بر تمام [۴۸٩]ابواب هشتگانۀ حدیث هستند یعنی: «عقاید، احکام، رقاق، آداب طعام، تفسیر، تاریخ و سیر، سفر و قیام و قعود (که شمایل هم نامیده می‌شود) و مناقب و مثالب و هر کتاب حدیثی مشتمل بر ابواب هشتگانه باشد آن را جامع می‌نامند، زیرا در یکایک این ابواب و موضوعات کتاب‌هایی تألیف شده‌اند مانند: «کتاب توحید [۴٩۰]ابن خزیمه در عقاید، و سنن اربعه در احکام، و کتاب زهد امام احمد در رقاق، و کتاب ادب مفرد بخاری در آداب، و کتاب ابن مردویه و ابن جریر در تفسیر، و کتاب شمایل ترمذی در سفر و قیام، و کتاب نعیم بن حماد در متن و.. . » و هر کتاب حدیثی مشتمل بر تمام ابواب هشتگانه باشد چون آن‌ها را در خود جمع کرده است آن را «جامع» می‌نامند مانند جامع بخاری و جامع ترمذی [۴٩۱].

دوم «جامع» به معنی کتابی است که مستقلاً تألیف نشده است بلکه از جمع کردن روایات کتب اصلی (صحاح سته و موطا و مسندها و.. . ) به وجود آمده است و این جامع‌ها دو نوع هستند یکی جامع تنها روایات صحیحین و دیگری جامع روایات صحاح سته و غیره.

الف- جامع تنها روایات صحیحین که به چهار شکل صورت گرفته است.

اول با جمع کردن تمام روایات صحیحین بدون هیچ تغییری در نظم و بدون هیچ‌گونه تعبیر و تفسیر عبارات آن‌ها و اکثر جوامع به این شکل صورت گرفته است که به وسیلۀ این دانشمندان جمع‌آوری شده‌اند: «جوزقی نیشابوری (م ـ ۳۸۸) ابومسعود دمشقی ابراهیم‌بن عبید (م ـ ۴۰۱)، اسماعیل‌بن احمد معروف به ابن فرات سرخسی (م ـ ۴۱۴)، ابوبکر احمدبن محمد برقانی (م ـ ۴۲۵)، محمدبن نصر فتوح حمیدی (م ـ ۴۸۸) حسین بن مسعود مشهور به فراء بغوی (م ـ ۵۱۶) محمدبن عبدالحق اشبیلی (م ـ ۵۸۱) احمدبن محمد قرطبی (م ـ ۶۴۲)، صاعانی [۴٩۲](م ـ ۶۵۰) که جامعش به نام «مشارق الانوار [۴٩۳]النبویه، من صحاح الاخبار المصطفویه» شهرت یافته است.

دوم، با جمع روایات صحیحین و تغییر ترتیب آن‌ها و مرتب کردن آن‌ها به ترتیب مسندها مانند جامع ابراهیم بن عبید و حمیدی.

سوم، بعد از جمع روایات صحیحین کلمات و مشکل و عبارات معضل آن‌ها را نیز توضیح داده‌اند مانند جامع ابوالفرج عبدالرحمن بن جوزی به نام «کشف المشکل من [۴٩۴]حدیث الصحیحین».

چهارم، تمام روایات صحیحین را جمع‌آوری نکرده‌اند، بلکه مشترکات و آنچه در بین مسلم و بخاری مورد اتفاق بوده جمع‌آوری کرده‌اند مانند کتاب «زاد المسلم فیما التفق علیه البخاری و مسلم، تألیف محمد حبیب الله شنقیطی (م ـ ۱۳۶۳) و کتاب اللؤللؤ و المرجان فیما اتفق علیه الشیخان تدوین محمد فؤاد عبدالباقی از معاصرین.

[۴۸٩] علوم الحدیث و مصطلحه، صبحی صالح، ص ۳۰۵ و ذیل آن به نقل از توضیح الافکار، محمدبن اسماعیل، ص ۲۶۰. [۴٩۰] همان. [۴٩۱] همان. [۴٩۲] کشف الظنون، کاتب چلبی، ج ۲، ص ۱۴٩۵ و ۱٩۸۸. [۴٩۳] همان. [۴٩۴] همان.