۶- علم جرح و تعدیل
یکی دیگر از شعبه‌های علم الحدیث درایتی علم جرح و تعدیل است، و آن علمی است که از روایان احادیث بحث می‌کند از حیث عیبی که دارند و سبب رد روایت آنان می‌شود و از حیث حسنی که دارند و واجد شرایط قبول [۶۳٩]روایت‌ها می‌باشند و تعبیرات و الفاظی که برای نشان دادن عیب راوی یا حسن راوی به کار گرفته می‌شود ماند: «ثقه، مُتقِن، صدوقٌ، ثقه حافظٌ لابأس به و.. .» برای نشان دادن تعدیل و مانند: «متهم بالکذب، متروك الحدیث، واهی الحدیث، کذّابٌ، وضّاعٌ» برای نشان دادن جرح.
این علم از عصر اصحاب به بعد، مورد استفاده قرار گرفته است از صحابی‌ها ابن عباس [۶۴۰](م ـ ٩۶) و انس‌بن مالک (م ـ ٩۳) و از تابعین شعبی (م ـ ۱۰۴) و ابن سیرین (م ـ ۱۱۰) و در اواخر عصر تابعین اعمش (م ـ ۱۴۸) و شعبه (م ـ ۱۶۰) و مالک (م ـ ۱٧٩) و از اتباع تابعین ابن مبارک (م ـ ۱۸۰) و ابن عیینه (م ـ ۱٩٧) و عبدالرحمن بن مهدی (م ـ ۱۴۸) عموماً این علم را در جهت رد و قبول روایت‌ها به کار گرفته‌اند، و یحیی بن معین (م ـ ۲۳۳) و امام احمد بن حنبل (م ـ ۲۴۱) در تألیفات خود قلۀ رفیع این علم را نشان داده‌اند، و از کتاب‌های بسیار مفصل و جامع جرح و تعدیل «طبقات ابن سعد» [۶۴۱]زهری بصری (م ـ ۲۳۰) می‌باشد که پانزده جلد است و به چاپ هم رسیده است.
این کتاب بعد از چند قرن توسط شیخ [۶۴۲]سیوطی تلخیص گردیده و به نام: «إنجاز الوعد [۶۴۳]المنتقی من طبقات ابن سعد» نامگذاری گردیده است و علی‌بن المدینی (م ـ ۲۳۴) در تاریخش که ده جلد است و همچنین بخاری (م ـ ۲۵۶) در تاریخ‌های سه‌گانۀ خود، و ابوحاتم رازی (م ـ ۳۲٧) در کتاب «جرح و تعدیل و ابن حبان [۶۴۴](م ـ ۳۵۴) در کتاب اوهام اصحاب التواریخ که ده جلد است، مفصل از جرح و تعدیل راویان بحث کرده‌اند، و ذهبی (م ـ ٧۴٧) نیز کتاب «میزان الاعتدال» را در جرح و تعدیل راویان تألیف نمود، و ابن حجر عسقلانی (م ـ ۸۵۲) با تألیف کتاب «لسان المیزان» [۶۴۵]آن کتاب را مرتب و مهذب ساخته است.
در این لحظه که زبان بیان خامه، به پایان بحث نامه رسیده است، بعد از گفتن «الحمدالله، و الصلوة علی محمد رسول‌الله ج، و السلام علی الصالحین من عباد الله»خامه، شکرگویان و وداع‌کنان تا زمینه و زمان دیگر، دم از بیان فرومی‌بندد.
مهاباد ـ بیست و نهم فروردین سال یک هزار و سیصد و هشتاد و دو شمسی مطابق با پانزدهم صفر یک هزار و چهارصد و بیست و چهار قمری ـ عبدالله احمدیان
[۶۳٩] همان. [۶۴۰] علوم الحدیث، مصطلحة، صبحی صالح، ص ۱۰۸. [۶۴۱] همان. [۶۴۲] علوم الحدیث و مصطلحه، صبحی صالح، ص ۱۰۸. [۶۴۳] همان. [۶۴۴] تذکرة الحفاظ، ذهبی، ج ۳، ص ٩۲۰ تا ٩۲۴. [۶۴۵] کشف الظنون، ج ۲، ص ۱٩۱٧ و ۱٩۱۸. توجه: علوم الحدیث و مصطلحه، صبحی صالح، ص ۱۰۸. این کتاب‌ها را در زمینه جرح و تعدیل یادآور شده است: «تاریخ‌های سه‌گانه بخاری ده جلد واوهام اصحاب تواریخ ابن حبان ده جلد و کتاب التکمیل فی معرفة الثقات و الضعفاء و المجاهل عمادبن کثیر ولی کتاب ابن حبان و عمادبن کثیر در کشف الظنون و ذیل آن پیدا نشدند و در تذکرة الحفاظ هم دیده نشدند.