۴- علم غریب الحدیث
یکی دیگر از شعبه‌های علم الحدیث درایتی «علم غریب الحدیث» است و آن آگاهی از شرح و تفسیر کلمات و جملاتی از احادی است که به علت دوری از زمان پیامبر جو اصحاب و عدم احاطه به زبان اصیل عربی آن کلمات و جملات، غریب [۶۱٩]به نظر می‌رسند و نیازمند [۶۲۰]شرح و تفسیر هستند، و به اعتقاد حاکم نیشابوری نخستین کسی که کتابی را در شرح و تفسیر کلمات و جملات غریب احادیث نوشته نضربن شمیل مازنی [۶۲۱](م ـ ۲۰۴) بود ولی قبل از او ابوعبیده معمربن مثنی بصری (م ـ ۲۱۰) کتاب مختصری را در این زمینه تألیف [۶۲۲]نموده بود و در همین قرن قاسم بن سلام (م ـ ۲۲۳) و ابن قتیبه [۶۲۳]دینوری (م ـ ۲٧۶) و ابراهیم حربی (م ـ ۲۸۵)، کتاب‌هایی را در غریب الحدیث تألیف نموده‌اند و در اواخر قرن چهارم ابوسلیمان صمد الخطایی (م ـ ۳٧۸) و در اوایل قرن پنجم احمدبن محمد هروی (م ـ ۴۰۱) در این زمینه کتاب‌هایی تألیف کرده‌اند، در کتاب هروی علاوه بر غرایب احادیث تعابیر مشکل آیه‌های قرآن نیز شرح و تفسیر شده بود، و در قرن ششم، ابوالفرج عبدالرحمن بن جوزی (م ـ ۵۱۴) و زمخشری(م ـ ۵۳۸) و ابوموسی محمدبن ابی‌بکر مدینی (م ـ ۵۸۱) کتاب‌هایی در زمینه علم غریب الحدیث تألیف کرده‌اند، و کتاب زمخشری نامش «الفایق في غریب [۶۲۴]الحدیث» است و در اوایل قرن هفتم، ابوالسعادات مبارک بن محمدن معروف به ابن اثیر (م ـ ۶۰۴) با مبنا قرار دادن کتاب‌های هروی و ابوموسی مدینی و به استفادۀ مستقیم از کتاب‌های احادیث اعم از صحاح و سنن و جوامع، کتاب معروف «النهایة [۶۲۵]في غریب الحدیث والاثر» تألیف نمود، که به گفته شیخ سیوطی این کتاب بهترین و جامع‌ترین کتابی است که در علم غریب الحدیث تألیف گردیده است و شیخ سیوطی آن را مختصر کرده و «الدر النشیر، تلخیص نهایة ابن الاثیر» نامیده است و کتاب نهایۀ ابن اثیر مکرر چاپ شده و در دسترس عموم قرار گرفته است.
[۶۱٩] الرسالة المستطرفه، کتانی، ص ۱۱۵ و توضیح الافکار، صنعانی، ج ۲، ص ۴۱۲ به نقل صبحی، ص ۱۱۱. [۶۲۰] الحدیث و المحدثون، محمد ابوزهو، ص ۴٧۴. [۶۲۱] علوم الحدیث و مصطلحه، صبحی صالح، ص ۱۱۱ و کشف الظنون، ج ۲، ص ۱۲۱٧ «الفایق». [۶۲۲] همان. [۶۲۳] همان. [۶۲۴] همان. [۶۲۵] کشف الظنون، ج ۲، ص ۱٩۸٩ درباره کتاب‌های متنوع مختلف الحدیث به «الرسالة المستطرفة، کتانی، ص ۱۱۵ و تدریب الراوی، سیوطی، ج ۲، ص ۱۶۶و ۱۶٧» مراجعت شود.